تاثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر سلامتی مردم

خبر خشک شدن دریاچه ارومیه بر سر زبان‌ها افتاد و نگرانی‌ها درباره تاثیر این فاجعه زیست‌محیطی بر سلامت انسان بیشتر احساس شد. فعالان محیط زیست از مدت‌ها قبل هشدارهای جدی دراین‌باره داده بودند.

متاسفانه پیش‌ازاین، توجه کافی به این بحران نشد. همین امر باعث شد که خیلی زود شاهد نابودی کامل این موهبت الهی در کشور ایران باشیم.

احتمالا دغدغه محیط زیست و تاثیر آن بر سلامت انسان برای شما هم جدی‌تر شده و ترجیح می‌دهید این بحران را ریشه‌یابی کنید. در این مقاله از مجله فودکس تاریخچه خشک شدن دریاچه ارومیه و ابعاد تاثیر آن بر سلامت انسان و محیط زیست را بررسی می‌کنیم.

تاریخچه دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه بزرگترین سطح آبی کشور ایران بوده و در شمال غرب واقع شده است. موقعیت جغرافیایی دریاچه ارومیه بین استان‌های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این دریاچه بسیار پهناور بوده و عکس‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که در سال 1377 وسعتی حدود 6 هزار کیلومتر مربع داشته است.

عمق متوسط دریاچه ارومیه تقریبا 5.6 متر بوده و در برخی از قسمت‌های شمالی به عمقی حدود 16 متر نیز می‌رسید. دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه شور خاورمیانه و ششمین دریاچه شور در دنیا بوده است. جالب است بدانید که 311 گونه گیاه در این دریاچه وجود داشتند. 226 گونه از پرندگان هر ساله به این منطقه سر می‌زدند.

دریاچه ارومیه علاوه بر پرندگان، زیست بوم 27 گونه خزنده و دوزیست بود، 24 گونه پستاندار با خشک‌شدن این دریاچه در معرض خطر قرار گرفتند. گونه انسان نیز از خطرات نابودی این دریاچه در امان نخواهد بود.

اهمیت دریاچه ارومیه در اکوسیستم ایران و جهان تا جایی است که در سال 1346 به‌عنوان پارک ملی ثبت شد. یونسکو دریاچه ارومیه، منطقه جزایر کبودوان و قیون داغی را منطقه حفاظت‌شده ثبت کرده است.

دریاچه ارومیه در چه سالی خشک شد؟

در چند ساله اخیر، اخبار زیادی درباره خطر خشک شدن دریاچه ارومیه به گوش می‌رسید. نگرانی‌ها دراین‌باره روزبه‌روز افزایش می‌یافت و متاسفانه این روزها خبر خشک شدن آن بر سر زبان‌هاست.

این سوال مطرح می‌شود که آیا دریاچه ارومیه در سال‌های گذشته هم خشک شده بود؟ این خشکسالی قابل جبران خواهد بود؟ و چه خطراتی در پی این خشکسالی ما را تهدید می‌کند؟

فعالان محیط زیست از سال‌ها قبل روند خشک شدن دریاچه را زیر نظر داشتند و طبق تحقیقات آنها تا سال 2006، دریاچه ارومیه 5 هزار کیلومتر وسعت داشته است. در سال 2006، حجم آب دریاچه ارومیه حدود 30 میلیارد مترمکعب بوده است.

در سال 2013، حدود 90درصد دریاچه خشک شد و حجم آب موجود در آن به یک‌میلیارد مترمکعب کاهش یافت. در همین سال‌ها به همت فعالان محیط زیست، ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل گرفت و تلاش‌ها برای حفظ 10درصد باقیمانده ادامه پیدا کرد.

اقدامات ستاد احیا باعث شد، حجم آب دریاچه در سال 2014 به 4میلیارد مترمکعب برسد. رودخانه‌هایی از استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان به دریاچه سرازیر شدند و تاحدودی موثر بودند.

بدیهی است که ابعاد خشک ‌شدن دریاچه تاحدی بود که باعث ایجاد طوفان‌های گردوغبار در منطقه شد. خشک شدن دریاچه مشکلات زیست‌محیطی زیادی برجای گذاشت و زندگی بیشتر استان‌های اطراف را تحت تاثیر قرار داد.

طوفان‌های نمکی حاصل از خشک شدن دریاچه، کشاورزی و حیات وحش کل منطقه را روبه‌نابودی گذاشت. ستاد احیا در سال 2016 به مردم منطقه مژده نجات دریاچه ارومیه را داده بود و قرار بود تا سال 2027 حجم آب ازدست‌رفته را برگرداند.

گرم‌شدن تدریجی کره زمین، عدم تعهد مسئولان در پیگیری و عوامل زیست‌محیطی باعث وقفه در روند احیا دریاچه شد. به گفته کارشناسان، تغییرات آب‌وهوایی کره زمین باعث شده عملکرد یخچال‌ها تغییر کنند.

سال‌های زیادی است که تناوب اقلیم گرم، مرطوب و خشک در شمال غرب خاورمیانه دچار دگرگونی شده است. در پی این تغییرات، بارش‌های طولانی‌‌مدت و خشکسالی‌های گسترده دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار داده است.

ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال 1374 تا سال 1398 نوسانات دریاچه را بررسی کردند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد پدیده خشکسالی در این حوزه به‌طور متناوب وجود داشته و دخالت‌های انسانی این روند را تسریع داده است.

علت خشک شدن دریاچه ارومیه

بزرگترین دریاچه نمک دنیا یکی از سرمایه‌های زیست محیطی در کشور ما بوده و نابودی آن زندگی ما را تهدید می‌کند. وجود دریاچه ارومیه نقش موثری در تعدیل آب‌وهوای ایران و منطقه دارد. طبیعت زیبای ایران مدیون وجود چنین سرمایه‌ای است که مورد کم‌لطفی قرار گرفته است.

دلایل مختلفی برای خشکسالی دریاچه ارومیه ارائه می‌شوند. بالارفتن دمای کره زمین، کاهش بارندگی و تغییر نزولات جوی مهم‌ترین دلایل خشکسالی عنوان می‌شوند.

به احتمال زیاد شما هم در اخبار و فضای مجازی به این تیتر برخورد کرده‌اید که اگر دریاچه ارومیه خشک شود تا زنجان باید تخلیه شود. با وجود رعب و وحشتی که این روزها وجود دارد، بررسی علل خشک شدن دریاچه ارومیه ضروری است.

با اینکه گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی در خشکسالی دریاچه موثر هستند، اما مداخلات انسانی نباید نادیده گرفته شوند. توسعه بی‌رویه کشاورزی، روش‌های نادرست آبیاری، سدسازی نابه‌جا و بالارفتن مصرف آب، روند خشکسالی را سرعت بخشید.

تاثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر کشاورزی را در مقاله‌ای با همین نام بخوانید.

تحقیقات فعالان محیط زیست نشان می‌دهند که در سال‌های دهه 70 شمسی، مهم‌ترین دلیل خشک‌شدن دریاچه ارومیه رقم خورد. ساخت پل شهید کلانتری وسط دریاچه ارومیه به بهانه ایجاد سازندگی و توسعه باعث نابودی دریاچه شد.

جالب است بدانید که در گذشته، آب دریاچه ارومیه شامل دو بخش شور و شیرین بوده است. آب شیرین از جنوب وارد و به سمت شمال در جریان بوده است. انتقال آب از بخش پایینی دریاچه به سمت بالا باعث یکنواختی شوری دریاچه می‌شد.

احداث پل بر روی دریاچه، این گردش آب بین رودخانه را قطع کرد و این تعادل برهم خورد. نتیجه این دستکاری باعث تجمع رسوبات در اطراف شد و عمق دریاچه در این بخش‌ها کاهش یافت.

تبخیر آب در اطراف پل تاحدی بود که کارشناسان تصمیم گرفتند با ایجاد تونلی گردش آب را بازگردانند. از سوی دیگر برداشت بی‌رویه آب از دریاچه مشکلات را دوچندان کرد. کاهش بارندگی‌ها اوضاع را روزبه‌روز بدتر می‌کرد و اقدام جدی از سوی مسئولین انجام نمی‌شد.

خشک شدن دریاچه ارومیه در سال 1401 درصدر اخبار قرار گرفت، درصورتی‌که دلایل آن را باید در سال‌های دورتر بررسی کرد. دستکاری‌های انسان در سال‌های اخیر یکی از معضلات خشکی دریاچه عنوان شده‌اند.

در مسیر رودخانه‌هایی که در حوضه آبریز دریاچه قرار دارند، تعداد زیادی سد ساخته شدند. در ابتدا احداث این سدها با عنوان پروژه‌های عمرانی مورداستقبال قرار گرفتند و عواقب این اقدامات نادیده گرفته شدند.

بد نیست بدانید که تنها در استان‌ آذربایجان غربی 22 سد ساخته شد. استان آذربایجان شرقی با احداث 36 سد به این فاجعه دامن زد و در استان کردستان شاهد احداث بی‌رویه 4 سد بودیم. احداث و بهره‌برداری از 44 سد در سه دهه گذشته به‌تنهایی می‌تواند چنین بحرانی ایجاد کند.

اقدامات غیرکارشناسانه تنها به احداث سد ختم نمی‌شوند و حفر غیرمجاز چاه‌های عمیق هم در شکل‌گیری این فاجعه موثر بودند. در سال‌های اخیر، دست‌کم 48 هزار حلقه چاه غیرمجاز در این منطقه حفر شدند.

حفر چاه باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شده و روند نابودی دریاچه را تسریع کرده است. مناطق اطراف دریاچه ارومیه حدود 680 هزار هکتار را با استفاده از آب‌های زیرزمینی زیر کشت قرار دادند. بهره‌برداری بی‌رویه در سال‌های اخیر تقریبا 3برابر شده است.

افزایش جهانی دمای هوا در حدود 2درجه سانتی‌گراد بوده و باعث کمبود بارش‌های فصلی شده است. بسیاری از کارشناسان، بحران گرم‌شدن جهانی را علت اصلی خشکی دریاچه ارومیه می‌دانند؛ بااین‌حال اشتباهات و عدم مدیریت در حفظ این سرمایه را نباید نادیده گرفت.

در نتیجه‌ی ساخت‌وسازهای صنعتی در اطراف دریاچه ارومیه، چرخش آب مختل شد و میانگین نمک و شوری آب افزایش یافت. در سال‌های اخیر، میزان نمک به بیش از 340 گرم در هر لیتر رسید که خود تهدید جدی برای نابودی دریاچه به‌شمار می‌رفت.

افزایش میزان شوری آب و تبخیر مداوم باعث برهم‌خوردن تعادل و درنتیجه بروز فاجعه خشکسالی دریاچه ارومیه شد. در چند سال گذشته برخی کارشناسان پیشنهاد برداشت نمک از دریاچه ارومیه را دادند که متاسفانه موافقت نشد.

مهمترین دلیل عدم برداشت نمک از دریاچه ارومیه این بود که سازمان حفاظت محیط زیست آن را به‌عنوان پارک ملی به ثبت رسانده است. طبق قوانین این سازمان، امکان بهره‌برداری از پارک ملی وجود ندارد و مجوز این اقدام به‌هیچ‌وجه صادر نشد.

اثرات خشک شدن دریاچه ارومیه

بروز اولین نشانه‌های خشکی دریاچه ارومیه در سال‌های گذشته، فعالان محیط زیست را نگران کرد. کارشناسان در این مورد هشدارهای لازم را به مسئولان دادند، با این حال اقدامات کافی صورت نگرفت و امروز با فاجعه بزرگ مواجه هستیم.

خشک شدن دریاچه ارومیه تنها باعث ازدست‌رفتن مهم‌ترین سرمایه کشورمان نشده است، بلکه جان مردم منطقه را به‌طور جدی تهدید می‌کند. تصاویر ماهواره‌ای به‌دست آمده از این منطقه، افزایش صفحات نمکی را به‌وضوح نشان می‌دهند.

سطوح نمکی باقیمانده از دریاچه ارومیه باعث تغییر شرایط جوی منطقه شده و زمین‌های حاصلخیز و مناطق کشاورزی را در معرض نابودی قرار می‌دهند. ذرات سمی نمک در جو معلق هستند و باعث مرگ بسیاری از موجودات منطقه می‌شوند.

ازبین‌رفتن حیات وحش منطقه باعث برهم خوردن تعادل و نابودی پوشش گیاهی می‌شود. این یافته‌ها نشان می‌دهند که نابودی دریاچه برابر با نابودی کامل حیات در این منطقه خواهد بود.

در سال‌های اخیر آمار بیماری‌های تنفسی و انواع سرطان در این منطقه روبه‌افزایش بوده و تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. دانشگاه علوم پزشکی تبریز و ارومیه مطالعه جامعی از اثرات خشک شدن دریاچه بر سلامت مردم انجام دادند.

این مطالعات نشان دادند که دست کم 88 نفر در مناطق مجاور مبتلا به بیماری‌های تنفسی ناشی از وجود ذرات نمک در هوا شدند. کارشناسان گزارش دادند که تا شعاع 100 کیلومتری اطراف دریاچه مردم در خطر جدی قرار دارند.

95 درصد دریاچه ارومیه خشک شد!

آمار غیررسمی و تحقیقات برخی کارشناسان محیط زیست نشان می‌دهند که وضعیت خشکسالی استان‌های آذربایجان غربی و شرقی افزایش یافته است. حفر 90 هزار حلقه چاه غیر مجاز در این مناطق باعث تخلیه آب‌های زیرزمینی و نابودی دریاچه ارومیه شده است.

متاسفانه اقدام برای بررسی عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه و راهکارهای احیای آن بسیار دیر صورت گرفت. امروز با دریاچه سمی مواجه هستیم که ذرات نمک را در روستاها و شهرهای اطراف پراکنده می‌کند.

سرمایه زیست‌محیطی کشورمان باعث بالارفتن آمار فشار خون و مشکلات قلبی شده و جان مردم را تهدید می‌کند. این ذرات سمی وارد سیستم تنفسی شده و باعث بیماری‌های تنفسی و سرطان می‌شود.

براساس گزارش خبرگزاری ایسنا، آمار بیماری سرطان در این منطقه روبه‌افزایش است. بیماری‌های مربوط به چشم و مشکلات گوارشی ارتباط مستقیمی با تغییرات جوی ناشی از نابودی دریاچه ارومیه دارند.

از بین رفتن دریاچه ارومیه حیات وحش منطقه را تهدید کرده و باعث بروز بیماری‌های پوستی در بین مردم شده است. تعادل جوی مناطق اطراف دریاچه ارومیه دستکاری شده و سلامت مردم را در معرض خطر قرار داده است.

تحقیقات نشان می‌دهند که اثرات خشک‌شدن دریاچه ارومیه با گذشت زمان بیشتر بروز می‌کنند. قرار گرفتن در معرض ذرات سمی باعث رشد سلول‌های سرطانی در بزرگسالی کودکان امروز می‌شود.

در سال‌های اخیر، آمار مرگ و میر ناشی از سرطان و بیماری‌های تنفسی در مناطق اطراف دریاچه ارومیه به‌طور چشمگیری افزایش یافتند. در صورت عدم اقدام فوری، این منطقه به‌زودی غیرقابل سکونت خواهد شد.

تغییرات اقلیمی، روش‌های نادرست آبیاری در کشاورزی، احداث بی‌رویه سد و عدم مدیریت بحران باعث بروز این فاجعه در سال‌های اخیر شده است. کارشناسان و فعالان محیط زیست بسیار تلاش کردند تا جلوی این خشکسالی را بگیرند.

متاسفانه مسئولان این فاجعه را دست‌کم گرفتند و اقدامات به‌موقع برای مدیریت این بحران انجام نشد. مصیبت ازدست‌رفتن زندگی هموطنان در این منطقه نتیجه سال‌ها بی‌تدبیری و سهل‌انگاری مسئولان مربوطه بوده است.

حرف آخر

محیط زیست با دخالت‌های گسترده بشر، دست‌خوش تغییرات چشمگیری شده و امروزه تبعات آن را در سراسر جهان شاهد هستیم. دستکاری‌های انسان، تاثیرات جبران‌ناپذیری بر زیست‌بوم انواع جانوران و آبزیان خواهد داشت؛ غافل از اینکه انسان تاوان این اشتباهات و دخالت‌های بی‌مورد را خیلی زود در زندگی خود احساس خواهد کرد. نابودی دریاچه ارومیه بر اثر برداشت‌های بی‌رویه آب، احداث سد و حفر غیرمجاز چاه با سرعت زیادی اتفاق افتاد. درست است که عوامل طبیعی در خشکی دریاچه نقش داشتند، با این حال سهل‌انگاری و عدم اقدامات به‌موقع از سوی مسئولان این روند را سرعت بخشید. دریاچه ارومیه که روزگاری یکی از بزرگترین منابع طبیعی ایران بود، متاسفانه امروز تبدیل به تهدیدی جدی برای سلامت مردم شده ‌است.

سوالات متداول

اصلی‌ترین دلایل خشکسالی دریاچه ارومیه چیست؟

گرم‌شدن کره زمین، تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی‌های فصلی، توسعه بی‌رویه کشاورزی، روش‌های نادرست آبیاری، سدسازی‌های نابه‌جا و بالارفتن مصرف آب.

چند درصد دریاچه ارومیه خشک شده است؟

بررسی کارشناسان نشان می‌دهد با حفر دست‌کم 48هزار حلقه چاه غیرمجاز و بهره‌برداری بی‌رویه از 44 سد اطراف دریاچه، تقریبا 95درصد آن خشک شده است.

خشک شدن دریاچه ارومیه چه خطراتی برای سلامت مردم دارد؟

ذرات سمی نمک در جو پراکنده شده و مهمترین عامل بروز بیماری‌های تنفسی، انواع سرطان‌ها و مشکلات پوستی خواهد بود. این ذرات بر سلامت چشم، قلب و بالارفتن فشارخون موثر هستند.