آیا تاکنون به این موضوع فکر کرده‌اید که زیتون چه زمانی وارد برنامه غذایی انسان‌ها شد؟ چرا انسان‌ها این میوه را به روش‌های گوناگون فراوری کرده‌اند؟ اصلاً بیایید با هم تاریخچه ورود زیتون و روغن زیتون در ایران را بررسی کنیم.
زیتون یکی از پرخاصیت‌ترین میوه‌های است که در چندین منطقه از ایران کشت میشود. این محصول و فراورده‌های جانبی آن در سراسر جهان با اقبال بسیار خوبی روبه‌رو شده است، چراکه دلایل زیادی را می‌توان در جهت اثبات مفید و مؤثر بودن این محصولات آورد. ما در این مقاله از مجله فودکس سعی داریم موضوعات گوناگونی که وابسته و مرتبط با زیتون و روغن آن هستند را مورد کنکاش قرار دهیم. بنابراین اگر شما هم به دانستن تاریخچه زیتون و روغن آن در ایران و جهان علاقه دارید یا عنوانی نظیر خاستگاه، فواید، مواد مغذی، ارزش غذایی و انواع مختلف زیتون و روغن آن برایتان جالب‌توجه است، تا انتها همراه ما باشید.
زادگاه و خاستگاه زیتون
زیتون میوه‌ای کوچکی است که در گروه دروپس‌ها یا میوه‌های هسته‌دار قرار می‌گیرد و هم‌دسته و هم‌رسته میوه‌های مانند انبه، گیلاس، هلو، بادام و پسته است. قدمت و خاستگاه اصلی زیتون به‌طور دقیق مشخص نیست، اما باتوجه به تحقیقات باستان‌شناسان، این میوه ارزشمند به منطقه مدیترانه‌ای تعلق دارد و حدود ۳۵هزار سال پیش متولد شده است. آنچه که در کلام انجیل آمده، گویای آن است که سوریه را می‌توان به‌عنوان سرزمین زیتون دانست.
زیتون چه زمانی در ایران کشف شد؟
تاریخچه و زمان کاملاً مشخصی برای زایش زیتون در ایران وجود ندارد، اما آنچه که توسط باستان‌شناسان کشف شده حاکی از آن است که این میوه مغذی حدود ۵هزار سال پیش وارد ایران شده است. برخی بر این باورند که این میوه توسط اعراب یا یونانی‌ها وارد کشورمان شده و اسنادی نشان‌دهنده آن است که این میوه به‌واسطه پناهندگان سوری در ایران شروع به حیات کرده است. بهطورکلی می‌توان گفت: این میوه از عهد باستان در ایران کشت می‌شد.
تاریخچه و تولید روغن زیتون در ایران
با کاشت و پرورش زیتون در ایران محصولات جانبی‌اش مطابق با آن روی کار آمدند. اگر بخواهیم دقیقاً بگوییم اولین‌بار در کجا و چگونه روغن زیتون استخراج شد، امری غیرممکن است، اما می‌توانیم بگوییم تاریخچه روغن زیتون در شمال ایران به 2هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که باغ‌داران زیتون در خطه گیلان به پرورش زیتون و کشیدن روغن آن مشغول بوده‌اند.
به گفته‌ی رئیس سازمان گسترش وزارت جهاد کشاورزی، ایران با حدود ۸۴هزار هکتار باغ زیتون و تولید سالانه ۱۰۰هزار تن، از نظر سطح زیر کشت زیتون، در رتبه چهاردهم جهانی قرار دارد. ایران در حال حاضر حدود 297.000 هکتار درخت زیتون کاشته شده است که بیشتر آن‌ها آربکینا و کورونیکی هستند. بر اساس آمار شورای بین‌المللی زیتون (IOC)، ایران در سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹، رکورد تولید 9.000 تن روغن زیتون را داشته است. بیشتر درختان زیتون در ایران به دو منظور تولید روغن و کنسرو زیتون تولید و برداشت می‌شوند.
کیفیت روغن زیتون ایرانی
کیفیت زیتون و روغن زیتون ایران به دلیل آب‌وهوای نیمه‌گرمسیری نسبت به چندین کشور در جهان بی‌رقیب است. قطب‌های اصلی تولید زیتون در ایران استان‌های گیلان، قزوین، زنجان، فارس و مرکزی هستند. روغن زیتون به دلیل فوایدی که برای سلامتی دارد، عملاً جایگزین روغن‌های گیاهی دیگر شده است.
بهترین نوع روغن زیتون
روغن زیتون فوق بکر مطمئناً بهترین نوع روغن زیتون است. برای تهیه روغن زیتون فوق بکر، دانه‌های زیتون را در معرض دمای بالا به روش پرس سرد قرار می‌دهند تا روغن آن را به شکل کاملاً طبیعی استخراج کنند. روغن فرابکر دارای اسیدیته کمتری نسبت به همنوعان معمولی خود بوده و این بهترین روش برای حفظ بیشتر عطروطعم طبیعی محصول نهایی است. همچنین روغن فرابکر رایج‌ترین نوع روغن زیتون است که برای اهداف بهداشتی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
انواع روغن زیتون
بهطورکلی روغن زیتون ۵ نوع دارد که نمونه فوق بکر آن را در پاراگراف قبلی به شکل کامل مورد بررسی قرار دادیم اما 4 نوع دیگر آن به‌قرار زیر است:
روغن زیتون تصفیه شده
این نوع روغن زیتون از میوه‌های سیاه و رسیده زیتون استخراج میشود. در میان انواع دیگر، کمترین میزان روغن زیتون بکر را دارد. همچنین به دلیل فواید فوق‌العاده آن در پیشگیری از سرطان روده بزرگ بسیار مؤثر بوده و برای پخت‌وپز در دمای بالا به‌کار برده می‌رود.
روغن زیتون خالص
در نگاه اول با شنیدن کلمه خالص با خود فکر می‌کنید که این محصول عاری از مشتقات دیگری است، اما در اشتباه هستید. این روغن ترکیبی از روغن زیتون فوق بکر یا بکر با شکل تصفیه‌شده روغن زیتون معمولی است. روش اختلاط اغلب زمانی استفاده میشود که کیفیت روغن استخراج‌شده به‌خوبی انتظار ما را برآورده نسازد. به همین منظور، برای بهبود کیفیت، روغن تصفیه شده را با روغن زیتون باکیفیت‌تر مخلوط می‌کنند. در این حالت روغن نهایی مقدار بیشتری ویتامین E دارد. همچنین این محصول طعم بهتری به شما می‌دهد.
روغن تفاله زیتون
کم‌کیفیت‌ترین روغن زیتون، نوع تفاله‌ای آن است. این محصول از بقایای میوه فشرده شده زیتون که یک‌بار روغن آن استخراج شده است، به‌دست می‌آید. در این نوع، پس از فشرده‌سازی میوه‌ها، مایعی حاوی روغن و آب باقی می‌ماند. در نهایت با حذف آب، روغن تفاله زیتون حاصل میشود که برای بالابردن کیفیت آن از مخلوط روغن بکر استفاده می‌کنند.
روغن زیتون خام
نوع بکر روغن زیتون یک فرم تصفیه‌نشده است که به روش پرس سرد تولید میشود. روغن زیتون خام نسبت به سایر هم‌خانواده‌هایش، عطروطعم طبیعی‌تری دارد و حاوی مقدار کمی اسیدیته است. این نوع از روغن زیتون در برابر دمای بالا مقاومت می کندو دیرتر تخریب میشود. همچنین در مقایسه با نوع فوق بکر، این یکی طعم ملایم‌تری دارد و برای پخت‌وپز با حرارت کم مورداستفاده قرار می‌گیرد.
همان‌طور که می‌دانید، روغن زیتون تنها روغن گیاهی مفید نیست. ما در مقاله انواع روغن گیاهی خوراکی از همنوعان ارزشمند این روغن هم نام برده‌ایم که برای آشنایی بیشتر به شما خواندن آن را پیشنهاد می‌کنیم.
ارزش غذایی و مواد مغذی روغن زیتون
زیتون منبع خوبی از چندین ویتامین، مواد معدنی و مغذی است که برخی از آن‌ها در طول فراوری اضافه می‌شوند. ازآنجایی‌که روغن زیتون از فراورده‌های اصلی این محصول است، تمامی خواص زیتون را داراست.
ویتامین E
زیتون و روغن آن، سرشار از ویتامین E و سایر آنتی‌اکسیدان‌های قوی است که بر سلامت قلب تأثیر به‌سزایی دارد و باعث پیشگیری از پوکی‌استخوان و انواع سرطان میشود.
آهن
زیتون سیاه که اصلی‌ترین نوع زیتون برای روغن‌کشی بوده، منبع غنی از آهن است و نقش مهمی در سلامت جسم و جان انسان دارد.
مس
روغن زیتون می‌تواند کمبود مس را تا حد زیادی برطرف کند و خطر ابتلا به بیمارهای قلبی را کاهش دهد.
کلسیم
یکی از مهم‌ترین ماده معدنی موردنیاز بدن، کلسیم است که در عملکرد صحیح استخوان، ماهیچه و اعصاب نقش مهمی دارد. روغن زیتون در برخی موارد با کلسیم غنی میشود.
چربی‌های سالم و اسید اولئیک
چربی‌های سالم موجود در زیتون، برای تهیه و تولید روغن زیتون استفاده میشود که پایه اصلی رژیم‌های غذایی سالم است. زیتون حاوی مقدار زیادی اسید اولئیک است که مهم‌ترین عنصر تشکیل‌دهنده روغن زیتون بوده و فواید بسیاری دارد؛ از جمله کاهش التهاب، کاهش خطر بیماری قلبی و پیشگیری و بهبود انواع سرطان.
کربوهیدرات و فیبر
شاید میزان کربوهیدرات و فیبر موجود در زیتون و روغن آن درصد بالایی را به خود اختصاص ندهد، اما این مواد نقش بسیار مهمی در هضم غذا و بهبود عملکرد روده‌ها دارند.
آنتی‌اکسیدان و سایر ترکیبات گیاهی
اولئو روپین، هیدروکسی تیروزو، تیروسول، اسید اولئانولیک و کوئرستین از آنتی‌اکسیدان‌های بسیار قوی هستند که نقش مهمی در بخش‌های گوناگون دارند. اثر ضد سرطانی، جلوگیری از آسیب‌های کبدی، کنترل فشارخون، بهبود عملکرد قلب و کاهش التهاب از پیامدهای مصرف روغن زیتون است. تحقیقات نشان داده است که این ترکیبات چرخه زندگی سلول‌های سرطانی در پستان، روده بزرگ و معده را مختل می‌کنند. برای آشنایی بیشتر با این مبحث، مطالعه مقاله انواع روغن گیاهی برایتان جالب است.
۱۱ فایده اثبات شده روغن زیتون
بهطورکلی روغن زیتون برای سلامت پوست و مو، استخوان و مفاصل، مغز و اعصاب، قلب و عروق، دستگاه گوارش، روده و معده، کبد و کنترل وزن بسیار مفید است که در اینجا ۱۱ مورد اثبات‌شده آن را در ادامه توضیح می‌دهیم:
- روغن زیتون سرشار از چربی‌های تک غیراشباع سالم است. این روغن حاوی اسیدهای چرب امگا ۶، امگا 9 و اسید اولئیک است که ۷۳درصد از کل روغن را تشکیل می‌دهند. مطالعات نشان می‌دهد که اسید اولئیک التهاب را کاهش داده و اثرات مفیدی بر روی ژن‌های مرتبط با سرطان دارد. این چربی‌های در برابر حرارت بالا کاملاً مقاوم هستند.
- روغن زیتون جدا از اسیدهای چرب مفید، سرشار از آنتی‌اکسیدان‌های قوی و مقادیری ویتامین E و K است. درنتیجه خطر ابتلا به بیماریهای مزمن را کاهش می‌دهد. همچنین باعث کاهش کلسترول بد میشود که در نهایت خطر ابتلا به بیمارهای قلبی با مصرف روغن زیتون فرا بکر کنترل میشود.
- روغن زیتون دارای خواص ضدالتهابی قوی است. در نتیجه مانعی برای ابتلا به سرطان، بیمارهای قلبی، سندرم متابولیک، دیابت نوع ۲، آلزایمر، آرتریت و حتی چاقی است.
- روغن زیتون به جلوگیری از سکته کمک میکند. در کشورهای توسعه‌یافته، سکته مغزی پس از بیمارهای قلبی دومین علت شایع مرگ‌ومیر هستند. کارشناسان رابطه بین روغن زیتون و خطر سکته مغزی را به‌طور گسترده موردمطالعه قرار داده‌اند. یک بررسی بزرگ از مطالعات روی ۸۴۱.000 نفر نشان داد که روغن زیتون تنها منبع چربی تک غیراشباع است که با کاهش خطر سکته و بیماری قلبی مرتبط است.
- روغن زیتون فرا بکر یکی از اجزای کلیدی رژیم سالم است که با کاهش التهاب و کلسترول به جلوگیری از لخته‌شدن بیش از حد خون کمک کند. همچنین فشارخون را کاهش داده و از مرگ زودرس جلوگیری میکند.
- رژیم غذایی غنی از روغن زیتون با افزایش سطح آنتی‌اکسیدان‌ها در خون باعث کاهش وزن و چربی‌های مضر بدن میشود.
- روغن زیتون با بیماری آلزایمر مبارزه میکند. آلزایمر شایع‌ترین بیماری تخریب‌کننده عصبی در جهان است. یک مطالعه انسانی نشان داد که یک رژیم غذایی غنی از روغن زیتون برای عملکرد مغز بسیار مفید است.
- روغن زیتون خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را کاهش می‌دهد. کارشناسان بر این باورند که روغن زیتون در برابر دیابت نوع۲ بسیار محافظت‌کننده است. در برخی مطالعات، رژیم غذایی غنی از روغن زیتون خطر ابتلا به دیابت نوع۲ را تا بیش از ۴۰درصد کاهش می‌دهد.
- آنتی‌اکسیدان‌های موجود در روغن زیتون دارای خواص ضدسرطانی هستند. این مواد می‌توانند آسیب اکسیداتیو ناشی از رادیکال‌های آزاد را کاهش دهند که اعتقاد بر این است که اکسیداتیوها عامل اصلی سرطان هستند.
- روغن زیتون می‌تواند به درمان آرتریت روماتوئید کمک کند. آرتریت روماتوئید یک بیماری خودایمنی است که با مفاصل تغییر شکل یافته و دردناک مشخص میشود. اگرچه علت دقیق آن به‌خوبی شناخته نشده است، اما سیستم ایمنی بدن شما به اشتباه به سلول‌های طبیعی حمله میکند. به‌نظر می‌رسد مکمل‌های روغن زیتون نشانگرهای التهابی را بهبود می‌بخشند و استرس اکسیداتیو را در افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید کاهش می‌دهند. روغن زیتون زمانی که با روغن ماهی که منبع اسیدهای چرب امگا۳ ضدالتهابی است، ترکیب شود، بسیار مفیدتر عمل میکند. در یک مطالعه، روغن زیتون و ماهی به‌طور قابل‌توجهی درد مفاصل و سفتی صبحگاهی را در افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید بهبود می‌بخشید. این روغن می‌تواند به کاهش درد مفاصل کمک کند و تورم ناشی از آرتریت روماتوئید را کاهش دهد.
- روغن زیتون دارای خواص آنتی‌باکتریال است. این روغن سرشار از مواد مغذی بوده که می‌تواند باکتری‌های مضر را از بین ببرد. هلیکوباکترپیلوری، نوعی باکتری است که در معده شما زندگی میکند و می‌تواند باعث زخم معده و سرطان معده شود. مطالعات لوله‌آزمایش نشان داده است که روغن زیتون فوق بکر با 8سویه از این باکتری مبارزه میکند. با مصرف روزانه این نوع روغن می‌توان عفونت هلیکوباکترپیلوری را در طی دوهفته کاهش داد یا از بین برد.
حرف آخر
زیتون، بومی منطقه مدیترانه است که حدود ۵هزار سال پیش وارد ایران شد. این محصول را به شکل‌های گوناگون فراوری می‌کنند که مهم‌ترین مشتقات آن روغن زیتون است که تاریخچه دقیقی از سرگذشت این ماده غذایی در دست نیست. بهترین رژیم‌های غذایی سالم این محصول را جایگزین سایر روغن‌های گیاهی کرده‌اند، چراکه خواص بی‌شماری برای این روغن وجود دارد. از بهبود کیفیت زندگی انسان گرفته تا پایدار شدن سلامت جسم و جان، این ماده مغذی بسیار مفید و مؤثر عمل کرده است.
همان‌طور که دانستیم روغن زیتون، فراورده‌ای بسیار مفید و پرخاصیت است که بر سلامت استخوان و مفاصل، پوست و مو، قلب و عروق، ژن‌های سرطانی و بیماری‌ها کبدی تأثیر به‌سزایی دارد. ما در این بخش مروری بر خاصیت‌های اثبات شده روغن زیتون، انواع آن، بهترین نوع روغن زیتون، تاریخچه روغن زیتون در ایران و فواید این ماده غذایی پرداختیم. اگر این مطلب برایتان سودمند و جالب‌توجه بود با دوستان خود به اشتراک بگذارید. همچنین می‌توانید تجربیات و نظرات خود را دررابطه با این مقاله و موضوعات موردبحث آن با ما به اشتراک بگذارید.
سؤالات متداول
فواید اصلی روغن زیتون کدام است؟
بهطورکلی روغن زیتون بر سلامت انسان تأثیر مهم و پررنگی دارد. این ماده غذایی ارزشمند کاهنده التهاب و اثرات منفی در بدن است. از بیماریهای مربوط به مغزواعصاب، قلب و عروق، استخوان و مفاصل و عوامل سرطانزا جلوگیری میکند.
چند نوع روغن زیتون وجود دارد و بهترین نوع آن کدام است؟
5 نوع روغن زیتون در سراسر جهان فراوری میشود که تمامی موارد را مفصل در مقاله بررسی کردهایم؛ اما بهترین نوع آن روغن زیتون فرابکر است.
آیا مصرف روغن زیتون باعث افزایش کلسترول بد و چاقی میشود؟
خیر! با قراردادن روغن زیتون فرا بکر در رژیم غذایی خود، کلسترول بد یا همان LDL خون را کاهش دهید و میزان چربی مضر بدن را کنترل کنید.
