سیستم غذایی پایدار سیستمی است که به مردم غذای سالم می‌دهد بدون اینکه به محیط زیست آسیب برساند. همچنین، این سیستم به اقتصاد کمک می‌کند زیرا به کشاورزان و کارگران دستمزد منصفانه می‌دهد، و برای جامعه مفید است چون اطمینان می‌دهد همه به غذای کافی و مقرون‌به‌صرفه دسترسی دارند. تنوع زیستی، یا گوناگونی گونه‌های جانوری، گیاهی و میکروارگانیسم‌ها بر روی زمین، یکی از پایه‌های اساسی پایداری محیط‌زیست و محافظت از چرخه‌های طبیعی است. تنوع زیستی نه تنها به حفظ اکوسیستم‌های طبیعی کمک می‌کند، بلکه نقش اساسی در تولید غذا، تنظیم آب‌وهوا و سلامت خاک دارد. با این حال، تنوع زیستی جهانی با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است. یکی از عوامل اصلی این کاهش، سیستمهای غذایی جهانی هستند که نقش زیادی در از بین رفتن زیستگاهها، تغییر کاربری زمین و آلودگی دارند. طبق تحقیقات انجام‌شده، بخش قابل توجهی از کاهش تنوع زیستی به زنجیره ارزش غذایی جهانی مربوط می‌شود.
مجله صنایع غذایی فودکس در این مقاله، به بررسی این موضوع خواهد پرداخت که چه میزان از کاهش تنوع زیستی به سیستمهای غذایی جهانی مرتبط است و چه عواملی بیشترین تأثیر را در این امر دارند. همچنین، راه‌حل‌های رسیدن به سیستم غذایی پایدار و کاهش این اثرات و حفظ تنوع زیستی مورد بحث قرار خواهد گرفت.
کاهش تنوع زیستی و نقش سیستم غذایی پایدار
مسأله: نقش سیستمهای غذایی در کاهش تنوع زیستی
بر اساس گزارش‌های اخیر، سیستمهای غذایی جهانی باعث و بانی حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از کاهش تنوع زیستی هستند. این کاهش عمدتاً بخاطر گسترش زمین‌های کشاورزی، نابودی جنگل‌ها با قطع درختان، استفاده بیرویه از کودها و آفتکشها و همچنین تغییر کاربری زمین‌ها است. هرچند افزایش تولید مواد غذایی برای پاسخگویی به جمعیت جهانی امری ضروری است، اما روش‌های فعلی تولید مواد غذایی اثرات مخربی بر اکوسیستم‌ها و گونه‌های زیستی دارند که باید در حل این مشکل، تلاش‌های بسیاری به عمل آید.
چگونه سیستمهای غذایی پایدار موجب کاهش تنوع زیستی می‌شوند؟
۱. گسترش کشاورزی و از بین رفتن زیستگاهها
یکی از مهمترین دلایل کاهش تنوع زیستی، تغییر کاربری زمین‌ها برای به کار گرفته شدن در صنعت کشاورزی است. طبیعی است با گسترش مزارع و باغات کشاورزی، جنگل‌ها، مراتع و زیستگاههای طبیعی از بین بروند. تحقیقات نشان می‌دهند که حدود ۸۰ درصد از جنگل‌های استوایی در طول دهه‌های اخیر به دلیل تبدیل آن‌ها به مزارع کشاورزی نابود شده‌اند. از بین رفتن زیستگاهها، باعث انقراض گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری شده و این اتفاق، اکوسیستم‌های پیچیده را به خطر می‌اندازد.
۲. استفاده بیرویه از کودها و آفتکشها
استفاده گسترده از کودهای نیتروژن و فسفر و آفت‌کش‌های شیمیایی در کشاورزی، منجر به آلودگی خاک‌ها و آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود. این آلودگی‌ها نه تنها به سلامت خاک و منابع آبی آسیب می‌زنند، بلکه گونه‌های گیاهی و جانوری وابسته به این منابع نیز را از بین می‌برند. به‌ویژه، کودهای نیتروژن باعث افزایش سطح نیتروژن در اکوسیستم‌ها می‌شوند که به انقراض گونه‌های حساس‌تر منتهی می‌شود.
۳. اختلال در چرخه‌های طبیعی در اکوسیستم‌ها
سیستمهای غذایی جهانی با تغییرات گسترده‌ای که در اکوسیستم‌ها ایجاد می‌کنند، باعث اختلال در چرخه‌های طبیعی مانند چرخه‌های آب و کربن می‌شوند. این اختلالات نهایتا باعث کاهش تنوع گونه‌ها و کاهش توانایی اکوسیستم‌ها برای تنظیم منابع طبیعی می‌شود. به عنوان مثال، کشاورزی صنعتی توانایی خاک‌ها برای نگهداری آب و مواد مغذی را کاهش می‌دهند و همین مسئله به خشک‌سالی‌های بیشتر و فرسایش خاک کمک می‌کند که هر دو از عوامل کاهش تنوع زیستی هستند.
۴. پرورش دام و تخریب مراتع
دامداری‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین عوامل تخریب مراتع و زیستگاههای طبیعی شناخته می‌شوند. گسترش زمین‌های چرای دام و مصرف منابع طبیعی به واسطه دامداری، باعث از بین رفتن زیستگاههای طبیعی و کاهش گونه‌های گیاهی و جانوری شده است. علاوه بر این، دامداری‌ها باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند متان می‌شوند که به گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی دامن می‌زند و تأثیرات مخرب بیشتری بر تنوع زیستی دارد.
۵. ماهیگیری و اکوسیستم‌های دریایی
ماهیگیری بیرویه یکی دیگر از عوامل کاهش تنوع زیستی است. به این طریق که بسیاری از گونه‌های ماهی و دیگر موجودات دریایی به دلیل صید بیرویه در معرض جدی انقراض قرار گرفته‌اند. این فعالیت‌ها، باعث آسیب به زیستگاههای دریایی، مانند مرجان‌ها و جنگل‌های جلبکی نیز می‌شوند.
راهحلهایی برای کاهش تأثیرات سیستمهای غذایی بر تنوع زیستی
درحالی که سیستمهای غذایی جهانی به شدت به کاهش تنوع زیستی منجر می‌شوند، راهحلهایی نیز وجود دارد که می‌تواند این اثرات را کاهش دهد و به حفظ تنوع زیستی کمک کند. این راهحلها شامل بهکارگیری تکنیک‌های کشاورزی پایدار، بهینه‌سازی زنجیره تأمین مواد غذایی، و تغییرات در سیاست‌ها و قوانین جهانی است.
۱. کشاورزی پایدار و احیای اکوسیستم‌ها
کشاورزی پایدار، قطعا یکی از مهمترین راهحلها برای کاهش تأثیرات مخرب سیستمهای غذایی بر تنوع زیستی است. در این روش‌ها، از رویکرد کم‌مصرف و سازگار با محیط‌زیست استفاده می‌شود که به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کنند؛ به عنوان مثال، در کشاورزی ارگانیک با عدم بکارگیری آفتکشها و کودهای شیمیایی و استفاده از کودهای طبیعی، سلامت خاک‌ها و اکوسیستم‌ها حفظ می‌شود.
۲. حفظ و احیای زیستگاههای طبیعی
راه بعدی برای حفظ تنوع زیستی، جلوگیری از تخریب زیستگاههای طبیعی و صد البته احیای هرچه بیشتر آن‌ها است. دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی می‌توانند با وضع قوانین محکم‌تر در زمینه حفاظت از جنگل‌ها، مراتع، و زیستگاههای دریایی، نقش بسیار پررنگی در حفاظت از تنوع زیستی داشته باشد.
۳. مدیریت منابع آب و خاک
مدیریت منابع آب و خاک به‌ویژه در مناطق کشاورزی، تاثیر بسیاری در حفظ تنوع زیستی دارد. استفاده از تکنیک‌های آبیاری هوشمند، کاهش مصرف آب در کشاورزی و مدیریت بهتر خاک به بهبود سلامت اکوسیستم‌ها کمک می‌کند و باعث کاهش تأثیرات منفی بر تنوع زیستی می‌شود.
۴. کاهش مصرف گوشت و محصولات حیوانی
مصرف بیش از حد گوشت و فرآورده‌های حیوانی، یکی از عوامل اصلی افزایش فشار بر زمین‌های کشاورزی و مراتع است که می‌توان با کاهش مصرف گوشت و جایگزینی آن با منابع پروتئینی گیاهی به کاهش این فشار کمک بسزایی کرد.
۵. افزایش آگاهی عمومی، آموزش
یکی از کلیدی‌ترین راهحلها برای مقابله با کاهش تنوع زیستی، افزایش آگاهی عمومی در این زمینه است. آموزش و آگاه‌سازی مصرف‌کنندگان و کشاورزان در زمینه روش‌های مناسب و انتخاب‌های غذایی هوشمندانه می‌تواند به کاهش تقاضا برای محصولات پرمصرف منابع اولیه و در نتیجه به حفظ تنوع زیستی کمک کند.
نتیجه‌گیری: راه‌حل‌های سبز برای دستیابی به سیستم غذایی پایدار
سیستم غذایی پایدار، نقش مهمی در کاهش تنوع زیستی دارند و بخش عمده‌ای از نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری به این سیستم‌ها مربوط می‌شود. با این حال، با استفاده از روش‌های نوین، تغییرات در رژیم‌های غذایی، و مدیریت بهتر منابع، می‌توان این اثرات را به حداقل رساند. برای رسیدن به یک سیستم غذایی پایدار و حفظ تنوع زیستی، نیازمند همکاری‌های جهانی، سیاست‌های محکم‌تر و آگاهی عمومی بیشتر هستیم.
منابع
FAO (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد) – گزارش‌های مربوط به تأثیر کشاورزی بر تنوع زیستی و راه‌حل‌های پایدار.
IPBES (هیئت بین‌المللی سیاست‌گذاری علمی تنوع زیستی) – گزارش‌هایی در زمینه کاهش تنوع زیستی و نقش سیستمهای غذایی.
WWF (سازمان جهانی حفاظت از طبیعت) – منابع مربوط به حفاظت از تنوع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی.
IPCC (هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی) – گزارش‌هایی در زمینه تأثیر تغییرات اقلیمی و سیستمهای غذایی بر تنوع زیستی.
مقاله‌ها و تحقیقات منتشر شده در مجلات علمی مرتبط با تنوع زیستی و کشاورزی پایدار.
سوالات متداول
۱- سیستم غذایی پایدار چیست و چگونه بر تنوع زیستی تأثیر می‌گذارد؟
سیستم غذایی پایدار سیستمی است که غذای سالم را بدون آسیب به محیط زیست تولید می‌کند، و با کاهش تخریب زیستگاهها به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند.
۲- مهمترین عوامل کاهش تنوع زیستی مرتبط با سیستمهای غذایی کدامند؟
گسترش کشاورزی، استفاده بیرویه از کودها و آفتکشها، تخریب زیستگاهها، پرورش دام بیش از حد و ماهیگیری بیرویه از عوامل اصلی کاهش تنوع زیستی هستند.
۳- چه راهحلهایی برای کاهش تأثیرات منفی سیستمهای غذایی بر تنوع زیستی وجود دارد؟
بهکارگیری کشاورزی پایدار، حفظ و احیای زیستگاههای طبیعی، مدیریت منابع آب و خاک، کاهش مصرف گوشت و افزایش آگاهی عمومی از جمله راهحلها هستند.
احسان الله‌وردی
مدیر اجرایی فودکس ایران
مشاور بازاریابی و توسعه برندهای صنایع غذایی و کشاورزی
وب‌سایت | لینکدین
