احتمالا شما هم تجربه کرده‌اید که وقتی دانه‌های برنج زعفرانی به همراه یک تکه ماهی تند و آب‌لیمویی را با انگشتان‌تان در دهان می‌گذارید، چقدر لذت غذا خوردن بیشتر می‌شود. اینکه دور انگشتان‌‌مان چرب و زردچوبه‌ای شود، نزدیک‌ترین واقعیت به سوار شدن به ماشین زمان و برگشت به‌دروان کودکی است. بسیاری از فرهنگ‌ها در جهان فکر می‌کنند غذا خوردن با دست بهترین راه برای لذت بردن از غذا است. تحقیقات علمی اخیر حتی نشان می دهد که غذا خوردن با دست نه‌تنها می تواند طعم غذا را بهتر کند، بلکه کل تجربه حسی را نیز بهبود می‌بخشد. در این مقاله سری زده‌ایم به کشورهای مختلفی که هنوز هم فرهنگ با دست غذا خوردن در آن‌ها پررنگ است و از فواید و چالش‌های این سبک غذا خوردن گفته‌ایم
رسوم با دست غذا خوردن در ایران باستان
در ایران باستان هم درست مثل دیگر نقاط مردم جهان، خبری از قاشق و چنگال و کارد برای خوردن غذا نبوده است و مردم وعده‌های غذایی خود را با دست می‌خوردند. اصولا استفاده از ابزارهایی مثل قاشق و چنگال برای خودن غذا تقریبا از قرن یازدم میلادی جای خودش را بین فرهنگ‌های مختلف باز کرده است. البته به‌طور کلی فرهنگ غذایی ایرانیان به‌گونه‌ای است که برای خوردن برخی غذاها مثل لقمه‌ها یا سمبوسه و… که از ابتدا در نان پیچیپده می‌شوند، نیازی به قاشق و چنگال نیست و معمولا این غذاها با دست خورده می‌شوند.
در واقع فرهنگ با دست غذا خوردن هنوز هم در ایران وجود دارد و بخش مهمی از بافتار فرهنگی و تاریخی ما محسوب می‌شود. مثلا امروز می‌توانید همچنان در گیلان یا سیستان و بلوچستان و برخی مناطق خوزستان با دست غذا خوردن را تجربه کنید. حتی گاهی در مهمانی‌ها و مراسم‌های بزرگ این مناطق معمولا غذاها بدون قاشق و چنگال سرو می‌شود.
مزایای با دست غذا خوردن
شاید از خودتان بپرسید امروز و با وجود این انواع قاشق و چنگال و کاردهای مختلف، چرا برخی مردم دوست دارند که با دست غذا بخورند؟ واقعیت این است که در فرهنگ‌های مختلف، غذا خوردن با دست نه تنها یک انتخاب عملی است، بلکه معانی نمادین و اجتماعی مختلفی هم دارد. مخصوصا در کشورهایی مانند هند، بخش‌هایی از آفریقا، خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی، با دست غذا خوردن عمیقا در سنت‌های آن‌ها ریشه دوانده است. به‌عنوان مثال، در هند اعتقاد بر این است که غذا خوردن با دست باعث می‌شود فرد با غذای خود ارتباط بهتری و صمیمی‌تری برقرار کند و تجربه کلی غذا خوردن را بهبود می‌دهد.
یکی از مهمترین خواص غذا خوردن با دست، داشتن تجربه حسی و طعم تقویت‌شده است. می‌توان گفت یکی از اصلی‌ترین دلایلی که مردم ترجیح می‌دهند با دست غذا بخورند، تجربه حسی آن است. حس لامسه نقش مهمی در نحوه درک و لذت ما از غذا دارد. وقتی از دستان خود استفاده میکنیم، می‌توانیم بافت، دما و قوام غذا را احساس کنیم و لذت بیشتری از غذای خود ببریم. در ضمن عمل لمس غذا با انگشتان، جوانه‌های چشایی را تحریک می‌کند و درک طعم را برای فرد قوی‌تر می‌کند.
برای همین هست که اساسا برخی غذاها، مانند لقمه‌ها یا میوه‌ها، وقتی با دست خورده شوند، بسیار لذت‌بخش‌تر هستند. تصور کنید در یک روز گرم تابستان دندان‌هایتان را در یک برش هندوانه آبدار فرو می‌برید یا شیرینی چسبناک یک شیرینی باقلوا را می‌چشید. این تجربه‌ها زمانی لذت‌بخش‌تر می‌شوند که بتوانیم بافت و آب آن را روی نوک انگشتان خود احساس کنید.
حتی طب باستانی معتقد است که هر انگشت دارای اهمیت معنوی و عناصر “ودایی” مخصوصا به خودش است. مثلا، انگشت شست به آتش، انگشت اشاره به هوا، انگشت میانی به فضا، انگشت حلقه به زمین و انگشت کوچک به آب متصل می‌شود. بنابراین خوردن غذا با دست‌ها ارتباط بین طبیعت غذاها و بدن افراد را حفظ می‌کند.
البته فواید غذا خوردن با دست، فقط محدود به همین ارتباط معنوی بهتر با غذا نمی‌شود. استفاده از دست برای غذا خوردن علاوه بر اینکه به افراد این امکان را می‌دهد که بافت غذا را احساس و طعم‌های مختلف را در بشقاب خود مخلوط کنند، باعث می‌شود، اندازه لقمه‌ها و وعده‌هایشان را بر اساس ترجیحات شخصی کنترل کنند. همچنین احساس با هم بودن را تقویت می‌کند، زیرا مردم اغلب با نشستن در کنار هم و استفاده از دستان خود برای سرو و غذا خوردن، وعده‌های غذایی‌شان را به اشتراک می‌گذارند.
علاوه بر همه این‌ها، بهبود هضم یکی دیگر از مزایای سلامتی خوردن غذا با دست است. علت این موضوع هم این است که وقتی با دست غذا می‌خوریم نوعی باکتری‌های بی‌ضرر و لازم برای بدن به‌نام فلور طبیعی را هم جذب میکنیم. فلور طبیعی باکتری موجود در کف دست و انگشتان است که از پوست و بدن در برابر میکروب‌های مضر موجود در محیط محافظت می‌کند. وجود این باکتری در بدن به حفظ سلامت برخی ارگان‌ها و بهبود هضم کمک می‌کند. درضمن خوردن با دست می‌تواند مانع پرخوری هم شود. وقتی غذا با دست خورده می‌شود، حجم کمتری از آن در دست جا می‌گیرد. به‌همین دلیل معده بهتر برای داشتن آنزیم‌های هضم آماده می‌شود و عمل هضم غذا آسان‌تر صورت می‌گیرد. اما زمانی که از قاشق استفاده میکنیم، حجم بیشتری از غذا را به‌یکباره وارد معده میکنیم که موجب نفخ و سنگینی در فرد می‌شود.
آداب غذا خوردن با دست در گیلان
با وجود گستردگی فرهنگ عذایی و تنوع زیستی در کشور ایران، می‌توان گیلان را به عنوان یکی از استان‌های غنی در زمینه‌ی غذا نام برد. غذاهای محلی گیلان از تنوع بسیاری برخوردار هستند شاید از این رو باشد که شهر رشت توانسته است شهر خلاق غذایی به انتخاب یونسکو باشد. گیلان یکی از آن مناطقی‌ست که هنوز فرهنگ غذا خوردن با دست در آن وجود دارد. بسیاری از سالخوردگان و کهنسالان گیلان حتی معتقدند نه فقط برای غذا خوردن بلکه برای پخت خوراک هم استفاده از دست یا ابزارهای طبیعی مثل قاشق و کفگیر چوبی تاثیر بهتری روی سلامت و مزه غذا دارد. یعنی به عقیده گیلانی‌ها زمانی که غذاها با دست درست می‌شوند و با دست هم خورده می‌شوند، سالم‌تر هستند. در گیلان گاهی برای هم زدن یا پخت بسیاری از غذاها هم برخی اقلام خوراکی مثل کدو قلیانی را به دو تکه تقسیم و از گودی آن به‌جای ملاقه برای هم زدن خوراک‌هایی مثل رُب و آش استفاده می‌کنند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین غذاهای گیلانی که با دست خورده می‌شود، پلا کباب است. برای خوردن این غذا باید برنج کته‌پز و یک تکه گوشت کبابی را با دست به اندازه یک لقمه مشت کنید و آن را به صورت کوفته دربیآورید و در دهان بگذارید. خود گیلگ‌ها در اصطلاح به این لقمه «پلا موشته» می‌گویند.
فرهنگ با دست غذا خوردن در کشورهای مختلف
غذا خوردن با دست در بسیاری از نقاط جهان از جمله مناطق وسیعی از خاورمیانه، آفریقا، آسیای جنوبی و آمریکای جنوبی یک امر عادی است. البته این‌طور نیست که مردم این کشورها ایده و توانایی ساختن ابزارهایی برای غذا خوردن را نداشته باشند. بلکه بیشتر به این دلیل است که غذا برای این فرهنگ‌ها بسیار شخصی است.
مثلا بسیاری از هندوها بر این باورند که پنج انگشت در دستان ما نشان دهنده پنج عنصر اساسی است که ما از آن ساخته شده‌ایم: زمین، آب، آتش، فضا و هوا. برای همین هم استفاده از انگشتان در غذا خوردن به ما کمک می‌کند تا ارتباط عمیق‌تری با غذا برقرار کنیم و درک بهتر و طبیعی‌تری از طعم و مزه غذا داشته باشیم.
اصولا با دست غذا خوردن برای تجربه بهتر برخی غذاهای اتیوپی، غذاهای مکزیکی و غذاهای بسیاری از مناطق دیگر خاورمیانه، آفریقا و آمریکای جنوبی یک امر ضروری است.
شاید فرهنگ غذا خوردن با دست در کشورهای هند، مصر، مکزیک، تایلند، لبنان و … تفاوت‌هایی با همدیگر داشته باشد. اما یک شباهت مهم در مورد نحوه خوردن غذا هنگام خوردن با دست بین همه این کشورها وجود دارد: در بیشتر این فرهنگ‌ها از جمله فرهنگ غذا خوردن با دست هندی، برای غذا خوردن با دست از دست راست استفاده می‌شود و معمولا دست چپ را ناپاک می‌دانند. درضمن در تمام این جوامع شستن کامل دست‌ها قبل از نشستن سر سفره غذا و بعد از خوردن غذا هم بخشی از فرهنگ غذا خوردن است.
با دست غذا خوردن در اسلام
از آنجایی که غذا خوردن شبیه به خود زندگی است، مذهب‌ها نقش پررنگی در تصمیم‌گیری درباره عادات غذایی پیروان خود دارند. همچنین این ایده که غذا دارو است و در حالت ایده‌آل باید با روح پیوند برقرار کند هم باعث شده تا مناسک غذا خوردن به‌نوعی به یک مناسک معنوی تبدیل شود. دعا خواندن پیش از شروع غذا خوردن و … همگی نشان‌دهنده تاثیر جدی تعالیم مذهبی بر فرهنگ غذا خوردن است.
با توجه به اینکه در بسیاری از کشورهای اسلامی، با دست غذا خوردن بخشی از فرهنگ مردم است، دین اسلام نکات و قوانینی را درباره ثواب با دست غذا خوردن یا غذا خوردن با دست چپ به پیروان خود گوشزد کرده است.
مثلا اسلام سفارش کرده است که بهتر است انسان غذای خود را با دستان خود به‌ویژه دست راست بخورد. چندین و چند حدیث از آداب غذا خوردن از نظر امام صادق و دیگر ائمه اطهار هم غذا خوردن با دست را به مسلمانان توصیه کرده است. در همین‌باره درباره رسول خدا (ص) آمده که در مجلسی، قاشقی برای آن حضرت آوردند و ایشان فرمود: «لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ و جَعَلْنا لَهُمْ أَصابِعَ». یعنی آدمی را گرامی داشتیم به اینکه انگشتان را به او عطا کردیم. سپس قاشق‌ها را کنار گذاشتند و با انگشتان خود غذا خورد.
البته همزمان که اسلام روی غذا خوردن با دست تاکید می‌کند، دستوراتی هم درباره عایت بهداشت و نزاکت در زمان غذا خوردن دارد. درواقع اسلام از پیروان خود می‌خواهد تا با دستانی پاکیزه و شسته‌شده غذا بخورند. حتی وقتی استفاده از دست راست را برای غذا خوردن توصیه می‌کند هم به این دلیل است که درست نمی‌داند انسان با همان دستی که به طهارت می‌پردازد، غذا هم بخورد.
درباره نهی از خوردن غذا با دست چپ هم چندین حدیث وجود دارد. مثلا حضرت محمد (ص) می‌فرمایند خوردن با دست چپ، از نافرهیختگی است. یا در جای دیگر تاکید کرده‌اند که با دست چپ نخورید؛ چرا که شیطان با دست چپ می‌خورد.
غذا خوردن با دست چه چالش‌هایی دارد؟
غذا خوردن با دست همانقدر که می‌تواند یک تجربه لذت‌بخش باشد، معمولا نگرانی‌هایی درمورد رعایت بهداشت و تمیزی در زمان و بعد از با دست غذا خوردن وجود دارد. درواقع اگر می‌خواهیم با دست غذا بخوریم باید هم قبل از صرف غذا و هم بعد از تمام شدن آن به‌خوبی دست‌ها و دهان خود را بشوییم. هیچکس دوست ندارد بوها و چربی‌های غذا روی دستا‌نش بماند یا خیلی بدتر با دست‌های نشسته و آلوده شروع به غذا خوردن کند.
همیشه قبل از غذا خوردن با دست، حتما دستان خود را با یک صابون ضد باکتری بشویید و در طول غذا خوردن برای دست زدن به لیوان و … هم از دستان خود را با دستمال پاک کنید. برخی از حرفه‌‌های با دست غذا خوردن حتی ترجیح می‌دهند فقط با یک دست خود غذا بخورند تا دست دوم‌شان برای نوشیدن تمیز بماند. البته باید این موضوع را در نظر داشت که همه چیز درباره انواع رژیم غذایی سالم باید در نظر گرفته شود، حال چه غذا خوردن با دست باشد یا غیر از آن.
معرفی رستوران‌هایی که با دست غذا می‌خورند
با دست غذا خوردن معمولا چیزی نیست که در رستوران‌ها اتفاق بیفند. البته مگر اینکه رستوران مذکور رستوران‌های خاصی باشد که غذاهای محلی هندی، عربی، مکزیکی و … را سرو می‌کند. هرچند خوردن پیتزا و همبرگر با دست هم این روزها حسابی همه‌گیر شده است.
سخن آخر
تقریبا در بیشتر تاریخ بشر، انسان‌ها با دستان خود غذا می‌خوردند. اما امروز با دست غذا خوردن فقط در برخی از مناطق جهان همچنان وجود دارد. حتی برای سال‌ها، بسیاری در غرب با دست غذا خوردن را «غیر متمدن» و «غیربهداشتی» می‌دانستند. با این حال، تحقیقات جدید نشان می‌دهد که با دست غذا خوردن یک راه عالی برای تجربه واقعی یک وعده غذایی است. وقتی با دست غذا می‌خورید، دست‌هایتان گرمای غذا و بافت آن را احساس می‌کنند. در نتیجه پایانه‌های عصبی روی دست شما با آزاد کردن آنزیم‌هایی، سیستم گوارش بدن‌‌تان را برای هضم غذا آماده می‌کند.
در این مقاله فرهنگ‌های مختلفی که آیین‌ها و مناسک خاص خودشان را برای خوردن با دست دارند را بررسی کردیم و دیدیم که چرا تقریبا اغلب این فرهنگ‌ها روی خوردن غذا با دست راست تاکید دارند و استفاده از دست چپ در غذا خوردن را نادرست می‌دانند.
منابع:
