عسل و همه چیز درباره‌ی این محصول ارزشمند

انواع عسل در ایران و جهان؛ راهنمای کامل خواص و کاربردهای عسل طبیعی

عسل یکی از با ارزش‌ترین محصولات طبیعی در جهان است که نه تنها به دلیل طعم شیرین و لذت‌بخش خود محبوب است، بلکه با خواص دارویی و ارزش غذایی که دارد جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی و مدرن دارد. در این مقاله از پلتفرم صنایع غذایی فودکس، به بررسی جامع و کامل عسل از جنبه‌های مختلف خواهیم پرداخت تا این ماده طبیعی شگفت‌انگیز را بهتر بشناسیم.

عسل چیست؟

عسل یک ماده شیرین است که توسط زنبورهای عسل و از شهد گل‌ها تولید می‌شود. این محصول طبیعی به خاطر ترکیب خاص خود که شامل کربوهیدرات‌ها، مواد معدنی، ویتامین‌ها و آنزیم‌های خاص می‌شود، نقش مهمی در تغذیه انسان دارد.

ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی عسل

عسل شامل قندهای طبیعی مانند فروکتوز و گلوکز، آب و ترکیبات دیگری همچون آنزیم‌ها، آمینواسیدها و آنتی‌اکسیدان‌هاست. رنگ و طعم عسل نیز به منشأ گیاهانی که زنبورها از آنها تغذیه می‌کنند بستگی دارد.

تاریخچه عسل، از گذشته تا امروز

تاریخچه عسل به هزاران سال قبل بازمی‌گردد و این ماده طبیعی از دیرباز به عنوان یک غذای مغذی، دارویی، و محصولی ارزشمند در بسیاری از تمدن‌های باستانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر اساس منابع تاریخی و شواهد باستان‌شناسی، استفاده از عسل در میان فرهنگ‌ های مختلف، به ویژه در خاورمیانه، آفریقا، و اروپا، به‌صورت گسترده رواج داشته است.

عسل در طول تاریخ

۱- تمدن‌های اولیه

قدیمی‌ترین شواهد مصرف عسل به نقاشی‌های غار والنسیا در اسپانیا (که از مناطق نخستین زندگی انسان‌ها در عصر سنگ است) بازمی‌گردد. این نقاشی‌ها که قدمتی حدود ۸۰۰۰ سال دارند، زنی را نشان می‌دهند که در حال جمع‌آوری عسل از یک کندو است. این شواهد نشان می‌دهند که استفاده از عسل به عنوان یک ماده غذایی و شاید حتی دارویی، از دوران ماقبل تاریخی رواج داشته است.

۲- مصر باستان

در مصر باستان، از عسل به عنوان یک ماده غذایی مهم و دارو استفاده می‌شده و گاهی حتی به عنوان هدیه‌ای برای خدایان یاد می‌شده است. عسل در مراسم مذهبی و همچنین در مومیایی‌کردن اجساد نیز به کار می‌رفته است. مصری‌ها عسل را از زنبورداری‌های سنتی به دست می‌آوردند و آن را به عنوان نمادی از ثروت و خلوص می‌دانستند. قدمت استفاده از عسل در مصر به بیش از ۲۴۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد.

۳- بین‌النهرین (سومر و بابل)

در بین‌النهرین، عسل یکی از مواد غذایی و دارویی مهم محسوب می‌شد و در متون پزشکی سومریان به خواص دارویی عسل اشاره شده است. حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد، سومری‌ها از عسل در ترکیب با دیگر مواد دارویی برای درمان زخم‌ها و عفونت‌ها استفاده می‌کردند.

۴- یونان و روم باستان

در یونان باستان، عسل جایگاه ویژه‌ای داشت و به عنوان “غذای خدایان” شناخته می‌شد. بقراط، پدر علم پزشکی، به خواص درمانی عسل اشاره کرده و آن را برای درمان زخم‌ها و بهبود گوارش تجویز می‌کرد. ارسطو نیز به خواص دارویی و تغذیه‌ای عسل در نوشته‌های خود پرداخته است.

در روم باستان، عسل به عنوان یک ماده غذایی مهم استفاده می‌شد و همچنین در طب و درمان‌های پزشکی مورد استفاده قرار می‌گرفت. سربازان رومی از عسل به عنوان یک منبع انرژی در نبردها استفاده می‌کردند و رومی‌ها از عسل برای تولید شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های مختلف بهره می‌بردند.

شکل‌گیری بازارهای عسل در تاریخ باستان

۱- مصر

مصر باستان یکی از نخستین تمدن‌هایی بود که بازارهای تجاری عسل را شکل داد. مصریان از عسل در تجارت داخلی و همچنین به عنوان هدیه به پادشاهان و خدایان استفاده می‌کردند. عسل مصری‌ها به دلیل کیفیت بالا در سراسر جهان باستان مشهور بود و صادرات آن به مناطق دیگر از جمله خاورمیانه و شرق آفریقا انجام می‌شد.

۲- یونان و روم

در یونان و روم باستان، عسل یک کالای ارزشمند تجاری محسوب می‌شد. بازارهای یونانی و رومی عسل را از سراسر مناطق مدیترانه‌ای جمع‌آوری کرده و آن را به بازارهای محلی و حتی بین‌المللی عرضه می‌کردند. استفاده گسترده از عسل در این دو تمدن باعث شد که تجارت آن به بخش مهمی از اقتصاد غذایی آنها تبدیل شود.

۳- عسل در ایران باستان (هخامنشیان)

در دوران هخامنشیان، عسل نه تنها به عنوان یک غذای محبوب بلکه به عنوان یک کالای مهم تجاری استفاده می‌شد. ایران باستان یکی از نخستین مناطقی بود که زنبورداری سازمان‌یافته را توسعه داد و از عسل به عنوان یک محصول تجاری با ارزش در بازارهای داخلی و خارجی استفاده می‌کرد.

۴- هند و چین

در هند و چین باستان، عسل به دلیل خواص دارویی و تغذیه‌ای خود ارزشمند بود و در آیورودا و طب سنتی چین به عنوان یک داروی شفابخش استفاده می‌شد. این دو کشور نیز بازارهای محلی برای تجارت عسل ایجاد کرده بودند و از آن در طب و تغذیه به صورت گسترده استفاده می‌کردند.

تحولات بازار عسل در قرون میانه و معاصر

۱- قرون وسطی

عسل نه تنها در اوایل تاریخ، بلکه در دوران قرون وسطی نیز همچنان به عنوان یک محصول ارزشمند باقی ماند. در اروپا، عسل برای تولید نوشیدنی‌هایی مانند می‌نوش (Mead) که نوعی شراب عسل بود، استفاده می‌شد و به عنوان یکی از منابع اصلی شیرین‌کننده تا پیش از ورود شکر به اروپا محسوب می‌شد.

در خاورمیانه نیز استفاده از عسل همچنان گسترده بود و به عنوان یک ماده مهم در آشپزی و داروسازی اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

۲- دوران مدرن

با گسترش تجارت بین‌المللی در قرون جدید، بازارهای عسل نیز گسترش یافتند. اروپا و خاورمیانه همچنان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان اصلی عسل بودند، اما با کشف‌های جدید و مهاجرت‌ها، عسل به سایر نقاط جهان نیز صادر شد. در دوران مدرن، آمریکا و استرالیا به تولیدکنندگان بزرگ عسل تبدیل شدند و تجارت بین‌المللی عسل به یک صنعت جهانی بدل شد.

دسته بندی انواع عسل طبیعی

عسل تک‌گله

عسل‌هایی که از یک نوع گل یا گیاه خاص به دست می‌آیند، مانند عسل آویشن یا عسل اکالیپتوس، در دسته‌ی عسل‌های تک‌گله جای می‌گیرند.

عسل چندگله

عسل‌هایی که از شهد گل‌های مختلف در یک منطقه به دست می‌آیند و دارای طعم‌ها و خواص مختلفی هستند، در این دسته قرار می‌گیرند.

عسل خام

عسلی که بدون فرآوری و حرارت‌دیدگی بسته‌بندی می‌شود و خواص طبیعی بیشتری نسبت به عسل فرآوری‌شده دارد.

خواص درمانی عسل

آنتی‌اکسیدان قوی: عسل حاوی ترکیبات آنتی‌اکسیدانی قوی مانند فلاونوئیدهاست که به کاهش آسیب‌های سلولی کمک می‌کند.

خاصیت ضد باکتری و ضد التهاب: عسل خواص ضد میکروبی دارد و می‌تواند به درمان زخم‌ها و التهابات کمک کند.

تقویت سیستم ایمنی: مصرف منظم عسل باعث تقویت سیستم ایمنی بدن و مقاومت در برابر بیماری‌ها‌ی مختلف می‌شود.

کاربردهای انواع عسل طبیعی در صنایع غذایی و دارویی

در صنایع غذایی: عسل به عنوان شیرین‌کننده طبیعی در بسیاری از محصولات غذایی مانند نان‌ها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌ها استفاده می‌شود.

در صنایع دارویی: به دلیل خواص ضد باکتریایی و درمانی، از عسل در تولید محصولات دارویی و بهداشتی مانند کرم‌های ضد التهاب و ماسک‌های صورت استفاده می‌شود.

روش‌های تولید و برداشت انواع عسل طبیعی

جمع‌آوری شهد: زنبورها از طریق جمع‌آوری شهد گل‌ها و فرآوری آن در کندو عسل تولید می‌کنند.

برداشت: برداشت عسل معمولاً در بهار و تابستان صورت می‌گیرد. پس از برداشت، عسل خام برای مصرف آماده‌سازی و بسته‌بندی می‌شود.

بسته‌بندی و نگهداری عسل

بسته‌بندی مناسب: عسل باید در ظروف شیشه‌ای یا پلاستیکی ضد هوا بسته‌بندی شود تا از ورود رطوبت و هوا به آن جلوگیری شود.

نگهداری: بهترین شرایط نگهداری برای عسل، دمای اتاق و در محیط خشک و خنک است.

انواع مختلف عسل را بهتر بشناسیم

بر اساس منابع معتبر بین‌المللی و داخلی، برخی از معروف‌ترین و باارزش‌ترین انواع عسل در جهان شامل موارد زیر هستند:

۱- عسل مانوکا (Manuka Honey) – نیوزیلند و استرالیا

این عسل، یکی از گران‌ترین و پرخاصیت‌ترین عسل‌های جهان است که از شهد گیاه مانوکا (Leptospermum scoparium) در نیوزیلند و استرالیا تولید می‌شود. عسل مانوکا به دلیل خواص ضدباکتریایی قوی‌اش، به‌ویژه برای درمان زخم‌ها و مشکلات گوارشی مشهور است. شاخص UMF (Unique Manuka Factor) برای سنجش میزان خواص ضدباکتریایی این عسل استفاده می‌شود.

۲- عسل آویشن (Thyme Honey) – یونان و ایران

این عسل از شهد گل‌های آویشن به دست می‌آید و به دلیل طعم قوی، عطر گیاهی، و خواص دارویی قابل توجه، شهرت زیادی به‌ویژه در مدیترانه و ایران دارد. عسل آویشن به خاطر توانایی‌اش در تقویت سیستم ایمنی و خواص ضدعفونی‌کننده‌اش شناخته می‌شود.

۳- عسل سدر (Sidr Honey) – یمن

عسل سدر، که از شهد درختان سدر (Ziziphus) در مناطق کوهستانی یمن به دست می‌آید، به عنوان یکی از مرغوب‌ترین و گران‌ترین عسل‌های جهان شناخته می‌شود. این عسل بخاطر خواص ضدباکتریایی و درمانی‌اش در طب سنتی یمن و خاورمیانه ارزش بالایی دارد.

۴- عسل لوندر (Lavender Honey) – فرانسه و اسپانیا

عسل لوندر که از شهد گل‌های لوندر به دست می‌آید، به خاطر طعم ملایم و عطر خوش‌آیندش در صنایع غذایی و آرایشی محبوب است. این نوع عسل معمولاً در فرانسه و اسپانیا تولید می‌شود و به دلیل خواص آرام‌بخش و ضداضطراب مشهور است.

۵- عسل توالانگ (Tualang Honey) – مالزی

زنبورهای وحشی که در درختان توالانگ در جنگل‌های بارانی مالزی لانه می‌سازند، این عسل حاصل می‌شود. عسل توالانگ به دلیل خواص ضدالتهابی، ضدباکتریایی، و ترمیم زخم‌ها شناخته شده است و در کشورهای آسیای جنوب شرقی بسیار ارزشمند است.

۶- عسل کستینا (Chestnut Honey) – ایتالیا

عسل کستینا از شهد درختان شاه‌بلوط در ایتالیا به دست می‌آید و دارای طعم تلخ و تند است. این نوع عسل به خاطر میزان بالای مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها مورد توجه قرار دارد و معمولاً در آشپزی سنتی ایتالیایی استفاده می‌شود.

۷- عسل اکالیپتوس (Eucalyptus Honey) – استرالیا و پرتغال

شهد درختان اکالیپتوس این عسل به عمل می‌آید و دارای طعم ملایم و خاصیت ضدالتهابی است. عسل اکالیپتوس به دلیل خواص ضدسرفه و ضدعفونی‌کننده‌اش به‌ویژه در درمان مشکلات تنفسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این عسل‌ها به دلیل منحصربه‌فرد بودن منشأ گیاهی و خواص دارویی‌شان در سطح جهان شناخته شده‌اند و در بازارهای جهانی با قیمت‌های بالا عرضه می‌شوند.

مصرف عسل در جهان

سرانه مصرف عسل در جهان و اندازه بازار آن به‌طور چشمگیری بین کشورهای مختلف و قاره‌ها متفاوت است. عواملی مانند فرهنگ غذایی، سطح درآمد، دسترسی به منابع طبیعی و عادات مصرف غذایی بر این اعداد تأثیرگذار هستند. همچنین بازار جهانی عسل به دلیل افزایش توجه به محصولات طبیعی و خواص دارویی و تغذیه‌ای عسل در حال رشد است.

۱- سرانه مصرف عسل در اروپا

سرانه مصرف عسل در اروپا یکی از بالاترین‌ها در جهان است. به‌طور متوسط، هر فرد اروپایی بین ۱ تا ۲ کیلوگرم عسل در سال مصرف می‌کند.

کشورهای اروپایی با مصرف بالا: کشورهای آلمان، یونان و سوئیس بیشترین سرانه مصرف عسل را دارند. به عنوان مثال، در آلمان سرانه مصرف به ۱.۷ کیلوگرم در سال می‌رسد. در یونان، این عدد حدود ۱.۵ کیلوگرم در سال است.

۲- سرانه مصرف عسل در آمریکای شمالی

سرانه مصرف در آمریکا و کانادا کمتر از اروپا است، اما در حال افزایش است. سرانه مصرف عسل در ایالات متحده حدود ۰.۷۵ کیلوگرم در سال است و در کانادا نیز تقریباً مشابه این مقدار است.

عوامل رشد مصرف: افزایش تقاضا برای محصولات طبیعی و ارگانیک، توجه به مزایای سلامتی عسل و استفاده از آن در رژیم‌های غذایی سالم.

۳- سرانه مصرف عسل در آسیا

سرانه مصرف در آسیا به‌طور کلی پایین‌تر از اروپا و آمریکای شمالی است، اما تفاوت‌های قابل‌توجهی در داخل قاره وجود دارد. به عنوان مثال:

ژاپن: سرانه مصرف عسل در ژاپن حدود ۰.۴ تا ۰.۶ کیلوگرم در سال است.

چین: به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده عسل، سرانه مصرف عسل در چین حدود ۰.۳ کیلوگرم است، اما با رشد بازار داخلی و افزایش توجه به محصولات طبیعی، این رقم رو به افزایش است.

هند: مصرف عسل در هند کمتر است و سرانه مصرف حدود ۰.۱ تا ۰.۲ کیلوگرم در سال است.

۴- سرانه مصرف عسل در آمریکای لاتین

سرانه مصرف عسل در آمریکای لاتین به‌طور متوسط حدود ۰.۳ تا ۰.۵ کیلوگرم در سال است. کشورهای آرژانتین و مکزیک به دلیل تولید بالای عسل، سرانه مصرف بالاتری نسبت به سایر کشورهای منطقه دارند.

۵- سرانه مصرف عسل در آفریقا

سرانه مصرف عسل در آفریقا نسبتاً پایین است و در حدود ۰.۱ تا ۰.۲ کیلوگرم در سال متغیر است. مصرف عسل در آفریقا به دلیل سطح درآمد پایین و دسترسی محدود به بازارهای عسل تجاری کم است.

۶- سرانه مصرف عسل در خاورمیانه

سرانه مصرف عسل در خاورمیانه به دلیل اهمیت فرهنگی و مذهبی عسل نسبتاً بالاست و به‌طور متوسط حدود ۰.۵ تا ۱ کیلوگرم در سال است. برخی از کشورها مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی دارای مصرف بالاتری هستند.

عربستان سعودی: یکی از بالاترین سرانه‌های مصرف عسل در خاورمیانه را دارد و مصرف سالانه عسل به‌طور متوسط حدود ۱.۲ کیلوگرم است.

ایران: در ایران سرانه مصرف عسل حدود ۰.۹ تا ۱ کیلوگرم در سال است و عسل به عنوان یک ماده غذایی و دارویی مورد توجه قرار دارد.

اندازه کل بازار عسل در جهان

حجم جهانی بازار عسل

اندازه بازار جهانی عسل در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۱۵ تا ۱۸ میلیارد دلار برسد.

رشد سالانه بازار: بازار جهانی عسل با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) ۵ تا ۶ درصد در حال رشد است. این رشد به دلیل افزایش آگاهی نسبت به فواید سلامتی عسل، تقاضای بیشتر برای محصولات طبیعی و ارگانیک، و کاربردهای گسترده عسل در صنایع غذایی، دارویی و آرایشی رخ می‌دهد.

بزرگترین بازارهای جهانی عسل

اروپا: بزرگترین بازار مصرف عسل با سهم قابل توجهی از تقاضای جهانی.

آمریکای شمالی: با رشد قابل توجه در سال‌های اخیر به دلیل افزایش مصرف محصولات ارگانیک.

آسیا: در حال رشد به‌ویژه در کشورهایی مانند چین، ژاپن و هند که بازار مصرف عسل در حال گسترش است.

بازار عسل در خاورمیانه

اندازه بازار

بازار عسل در خاورمیانه به دلیل علاقه سنتی به این محصول و مصرف روزافزون محصولات طبیعی، رشد بالایی داشته است. اندازه این بازار در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۰۰ میلیون دلار برآورد شده است.

پیش‌بینی می‌شود که این بازار با رشد سالانه حدود ۴ تا ۵ درصد ادامه یابد و تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۱ میلیارد دلار برسد.

بزرگترین کشورهای مصرف‌کننده عسل در خاورمیانه

عربستان سعودی: عربستان سعودی یکی از بزرگترین مصرف‌کنندگان عسل در خاورمیانه است و به دلیل اعتقادات فرهنگی و مذهبی به فواید عسل، تقاضای بالایی برای این محصول دارد. این کشور همچنین یکی از بزرگترین واردکنندگان عسل است.

ایران: ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان عسل در خاورمیانه است. بازار داخلی به دلیل مصرف سنتی و کاربردهای دارویی عسل قوی است.

امارات متحده عربی: بازار عسل در امارات متحده عربی نیز به دلیل فرهنگ مصرف محصولات لوکس و طبیعی در حال رشد است و تقاضا برای عسل‌های با کیفیت بالا افزایش یافته است.

بزرگترین صادرکنندگان عسل در جهان

بر اساس منابع معتبر و گزارش‌های سازمان‌های جهانی تجارت و کشاورزی، بزرگترین صادرکنندگان و واردکنندگان عسل در جهان را در ادامه بررسی خواهیم کرد.

چین

چین بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده عسل در جهان است. این کشور با توجه به حجم بالای تولید، نقش کلیدی در بازار جهانی عسل دارد. بخش زیادی از عسل تولید شده در چین به ایالات متحده، اتحادیه اروپا، و خاورمیانه صادر می‌شود.

میزان صادرات: بیش از ۱۵۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار جهانی: حدود ۲۵% از کل صادرات عسل جهان.

مقاصد اصلی: ایالات متحده، اتحادیه اروپا، ژاپن.

آرژانتین

آرژانتین دومین صادرکننده بزرگ عسل در جهان است و عسل تولیدی این کشور به خصوص به دلیل کیفیت بالا، به اتحادیه اروپا و ایالات متحده صادر می‌شود. علت مورد توجه بودن عسل آرژانتین، منشأ طبیعی‌اش در مناطق روستایی و طبیعی این کشور است.

میزان صادرات: حدود ۷۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار جهانی: حدود ۱۰% از کل صادرات جهانی.

مقاصد اصلی: اتحادیه اروپا (به ویژه آلمان و اسپانیا)، ایالات متحده.

اوکراین

اوکراین یکی از تولیدکنندگان بزرگ عسل در اروپا است و یکی از صادرکنندگان مهم به بازارهای اروپایی و جهانی محسوب می‌شود. عسل اوکراینی با طعم خاص و کیفیت بالایی که دارد، در بازارهای اروپایی و آمریکای شمالی محبوب است.

میزان صادرات: حدود ۶۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار جهانی: حدود ۸%.

مقاصد اصلی: اتحادیه اروپا (عمدتاً آلمان و لهستان).

مکزیک

مکزیک به عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ عسل به ویژه به بازارهای آمریکا و اروپا شناخته می‌شود. تولید عسل در مکزیک به طور گسترده در مناطق گرمسیری صورت می‌گیرد و عسل تولیدی این کشور معمولاً در رده‌های با کیفیت قرار دارد.

میزان صادرات: حدود ۴۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار جهانی: حدود ۷%.

مقاصد اصلی: ایالات متحده، اتحادیه اروپا (به ویژه آلمان و اسپانیا).

هند

هند از دیگر کشورهایی است که در تولید و صادرات عسل فعالیت زیادی دارد. عسل هند به کشورهای متعددی از جمله ایالات متحده و خاورمیانه صادر می‌شود. عسل‌های هند معمولاً دارای تنوع طعمی بالایی هستند و علت آن گستردگی اقلیمی این کشور است.

میزان صادرات: حدود ۳۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار جهانی: حدود ۵%.

مقاصد اصلی: ایالات متحده، کشورهای خاورمیانه، اتحادیه اروپا.

بزرگترین واردکنندگان عسل در جهان

ایالات متحده آمریکا

ایالات متحده بزرگترین واردکننده عسل در کل جهان است. این کشور به دلیل مصرف بالای داخلی و همچنین نیاز به تامین عسل با کیفیت از بازارهای جهانی، از کشورهای صادرکننده مانند چین، آرژانتین و مکزیک عسل وارد می‌کند.

میزان واردات: حدود ۱۸۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار واردات جهانی: بیش از ۳۰%.

منابع اصلی واردات: چین، آرژانتین، هند، ویتنام.

آلمان

بزرگترین واردکننده عسل در اروپا، آلمان است. این کشور عمدتاً از کشورهای صادرکننده اروپای شرقی و همچنین چین عسل مورد نیاز خود را وارد می‌کند. در بازار آلمان به دلیل توجه به کیفیت بالا و محصولات ارگانیک، عسل‌های طبیعی پر طرفدار است.

میزان واردات: حدود ۹۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار واردات جهانی: حدود ۱۵%.

منابع اصلی واردات: اوکراین، آرژانتین، مکزیک، اسپانیا.

ژاپن

ژاپن از دیگر واردکنندگان بزرگ عسل در آسیاست که عمدتاً عسل از کشورهای چین و نیوزیلند وارد می‌کند. این کشور به دلیل تقاضای بالای داخلی و ترجیح محصولات با کیفیت، بخش عمده‌ای از عسل مصرفی خود را از خارج تامین می‌کند.

میزان واردات: حدود ۴۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار واردات جهانی: حدود ۷%.

منابع اصلی واردات: چین، آرژانتین، نیوزیلند.

فرانسه

فرانسه یکی دیگر از کشورهای واردکننده عسل در اروپا است. این کشور به خصوص برای تامین نیاز داخلی، از اسپانیا، چین و آرژانتین عسل وارد می‌کند.

میزان واردات: حدود ۳۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار واردات جهانی: حدود ۵%.

منابع اصلی واردات: اسپانیا، آرژانتین، چین.

انگلستان

انگلستان نیز یکی دیگر از واردکنندگان بزرگ عسل است که بخش بزرگی از عسل مصرفی خود را از چین و اسپانیا تامین می‌کند.

میزان واردات: حدود ۲۰۰۰۰ تن در سال (۲۰۲۲).

درصد سهم بازار واردات جهانی: حدود ۳%.

منابع اصلی واردات: اسپانیا، چین، اوکراین.

جایگاه ایران، به عنوان صادرکننده عسل در میان دیگر کشورها

بر اساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی و اطلاعات موجود، ایران یکی از کشورهای مهم در تولید عسل در جهان است و به عنوان یک صادرکننده فعال در منطقه شناخته می‌شود، اگرچه حجم صادرات آن در مقایسه با کشورهای بزرگ مانند چین و آرژانتین کمتر است. در ادامه این مقاله، وضعیت ایران به عنوان صادرکننده و واردکننده عسل را بررسی خواهیم کرد.

رتبه در جهان

ایران در میان ۱۰ صادرکننده برتر عسل در جهان قرار دارد. در سال‌های اخیر، صادرات عسل ایران به کشورهای مختلف به ویژه در منطقه خاورمیانه و کشورهای آسیایی گسترش یافته است.

میزان صادرات عسل در ایران

مقدار صادرات عسل ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۵۰۰۰ تا ۸۰۰۰ تن بوده است. این رقم بسته به شرایط تولید سالانه و تقاضای بازارهای هدف متغیر است.

مقاصد اصلی صادرات عسل ایرانی

عمده صادرات عسل ایران به کشورهای همسایه از جمله عراق، ترکیه، کشورهای حوزه خلیج فارس (عربستان سعودی، امارات متحده عربی)، و برخی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز (آذربایجان، ارمنستان) صورت می‌گیرد. همچنین، ایران به کشورهای اروپایی نیز عسل صادر می‌کند، اما حجم صادرات به این مناطق کمتر است.

دلایل جایگاه محدودتر در بازار جهانی

ایران به دلیل مشکلاتی مانند تحریم‌ها، عدم دسترسی به بازارهای اروپایی و آمریکایی، و نبود استانداردهای کافی در بسته‌بندی و بازاریابی بین‌المللی، نتوانسته به حجم بالاتری از صادرات در مقایسه با کشورهای بزرگ برسد.

وضعیت ایران به عنوان واردکننده عسل

رتبه ایران در جهان

ایران در میان واردکنندگان بزرگ عسل، جایگاه ویژه‌ای ندارد و به دلیل تولید داخلی قابل توجه، نیاز زیادی به واردات عسل ندارد. مصرف داخلی عسل ایران تا حد زیادی از طریق تولیدات داخلی تأمین می‌شود.

میزان واردات

میزان واردات عسل به ایران بسیار کم و اغلب کمتر از ۱۰۰ تن در سال است. واردات عسل معمولاً برای تأمین نیازهای خاص یا محصولات تخصصی انجام می‌شود که ممکن است در بازار داخلی تولید نشوند.

آمارهایی در رابطه با میزان تولید عسل در ایران

میزان تولید عسل در ایران

ایران سالانه بین ۷۰,۰۰۰ تا ۹۰,۰۰۰ تن عسل تولید می‌کند که این مقدار ایران را در میان ۵ کشور برتر تولیدکننده عسل جهان قرار داده است. تولید عسل ایران به دلیل اقلیم متنوع و گیاهان مختلف، کیفیت بالایی دارد.

تعداد کندوها

بر اساس گزارش‌های وزارت جهاد کشاورزی ایران، تعداد کندوهای عسل در ایران بیش از ۱۰ میلیون کندو است که در سراسر کشور پراکنده شده‌اند.

تعداد زنبورداران

حدود ۹۰,۰۰۰ زنبوردار در ایران فعالیت می‌کنند که این صنعت به‌ویژه در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، کردستان، مازندران، خراسان رضوی و گلستان نقش مهمی در ایجاد اشتغال و درآمدزایی دارد.

مشکلات ایران در بازار عسل

نبود بسته‌بندی و بازاریابی مناسب: با وجود تولید بالا، عسل ایران هنوز به‌صورت گسترده در بازارهای بین‌المللی شناخته نشده است، و علت آن، نبود استانداردهای بسته‌بندی و بازاریابی مناسب برای این هدیه‌ی طبیعت است.

تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری: تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به بسیاری از بازارهای جهانی را محدود کرده و صادرات را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

امتیازات مثبت ایران در بازار جهانی عسل

تنوع گیاهی و اقلیم مناسب: به دلیل تنوع گیاهی گسترده و مناطق مختلف جغرافیایی، عسل ایران می‌تواند در بازارهای جهانی با برندهای محلی و ویژه مانند عسل آویشن، عسل کنار (سدر) و عسل‌های کوهستانی شناخته شود.

بازارهای منطقه‌ای: کشورهای همسایه ایران به‌ویژه در خاورمیانه و کشورهای آسیای میانه، فرصت‌های خوبی برای افزایش صادرات عسل ایران فراهم کرده‌اند.

انواع عسل در ایران

ایران یکی از کشورهایی است که به دلیل تنوع جغرافیایی و آب‌وهوایی، انواع متعددی از عسل را تولید می‌کند. در ایران، عسل‌ها بر اساس نوع گیاهان و پوشش گیاهی مناطق مختلف تولید می‌شوند. برخی از معروف‌ترین انواع عسل در ایران عبارتند از:

عسل آویشن

عسل آویشن ایران به دلیل خواص ضدباکتریایی و طعم قوی‌اش یکی از معروف‌ترین انواع عسل در ایران است. این عسل بیشتر در مناطق کوهستانی تولید می‌شود.

عسل کنار (سدر)

عسل کنار یا سدر به ویژه در مناطق جنوبی ایران مانند استان‌های هرمزگان و بوشهر تولید می‌شود و به دلیل طعم ملایم و خواص تقویتی و ضدالتهابی شهرت دارد.

عسل گون

عسل گون در مناطق کوهستانی ایران به ویژه در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی تولید می‌شود و به دلیل خواص آرام‌بخش و تقویت سیستم ایمنی معروف است.

عسل مرکبات

این عسل در مناطق شمالی و جنوبی ایران، مانند مازندران و فارس، از شهد درختان مرکبات (پرتقال، نارنج و لیمو) تولید می‌شود. طعم شیرین و ملایم و خواص آرام‌بخش از ویژگی‌های این نوع عسل است.

عسل زرشک

عسل زرشک در استان خراسان جنوبی تولید می‌شود و به دلیل طعم کمی ترش و خواص تقویتی و آنتی‌اکسیدانی آن شهرت دارد.

عسل اقاقیا

عسل اقاقیا از شهد درختان اقاقیا در مناطق شمالی ایران به دست می‌آید و به دلیل رنگ روشن و طعم ملایم، یکی از محبوب‌ترین عسل‌ها در ایران است.

نهادهای سنجش کیفیت عسل در جهان

کیفیت عسل به عوامل مختلفی مانند خلوص، سطح آلودگی، میزان مواد افزودنی و خواص ضدباکتریایی بستگی دارد. برخی از موسسات معتبر بین‌المللی برای سنجش کیفیت عسل:

سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO)

استانداردهای ISO برای سنجش خلوص و کیفیت عسل نیز تدوین شده است. ISO 24607 به عسل و محصولات مرتبط با زنبورعسل پرداخته و الزامات عمومی را برای کیفیت، اصالت، و ویژگی‌های بهداشتی این محصولات تعریف می‌کند. این استاندارد در حال حاضر در وضعیت DIS (Draft International Standard) است، به این معنا که هنوز به‌صورت نهایی منتشر نشده و در مرحله بررسی و اصلاح قرار دارد.

محتوای اصلی این استاندارد

تعریف محصولات مرتبط با زنبورعسل

عسل، موم، گرده، ژل رویال، و سایر فرآورده‌های مرتبط

اصالت و خلوص

اطمینان از اینکه محصولات به‌طور طبیعی تولید شده و بدون افزودنی یا تقلب هستند.

معیارهای کیفی

اندازه‌گیری ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی برای تعیین کیفیت محصول، مانند:

سطح قندهای طبیعی (گلوکز و فروکتوز)

رطوبت

اسیدیته

مواد معدنی

ویژگی‌های بهداشتی

اطمینان از نبود بقایای آنتی‌بیوتیک‌ها، سموم شیمیایی، یا فلزات سنگین در محصولات.

روش‌های آزمون

دستورالعمل‌هایی برای ارزیابی کیفیت و اصالت عسل و محصولات زنبورعسل با استفاده از ابزارها و روش‌های علمی.

کاربرد این استاندارد

تولیدکنندگان: برای تضمین کیفیت و اصالت محصولات زنبورعسل

بازرگانان و صادرکنندگان: برای تطبیق محصولات با معیارهای بین‌المللی و دسترسی به بازارهای جهانی

مصرف‌کنندگان: برای اطمینان از خرید محصولات سالم و با کیفیت

این استاندارد در راستای حمایت از تجارت و مصرف پایدار محصولات زنبورعسل، یک ابزار مهم در صنعت غذایی و کشاورزی به شمار می‌رود.

UMFHA (Unique Manuka Factor Honey Association)

UMFHA یک سازمان در نیوزیلند است که مسئولیت نظارت بر کیفیت و خلوص عسل مانوکا را بر عهده دارد. عسل مانوکا به دلیل خواص ضدباکتریایی خود منحصر به فرد است، و UMFHA شاخصی به نام UMF (فاکتور مانوکا) را برای ارزیابی میزان فعالیت ضدباکتریایی این عسل تعیین کرده است.

این شاخص نشان‌دهنده قدرت ضدباکتریایی عسل است که از مواد فعال مانند متیل‌گلیوکسال (MGO) به دست می‌آید. هرچه عدد UMF بالاتر باشد، قدرت عسل مانوکا در مقابله با باکتری‌ها بیشتر است.

این سازمان مسئول سنجش و ارزیابی عسل مانوکا است و شاخص UMF را برای تعیین کیفیت و خلوص این نوع عسل معرفی کرده است. عسل‌های مانوکا با توجه به سطح UMF (عددی بین ۵ تا ۲۵) درجه‌بندی می‌شوند.

سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO)

FAO یکی از مراجع بین‌المللی در حوزه کشاورزی و مواد غذایی است که استانداردهای مربوط به تولید و تجارت عسل را تعیین می‌کند. این سازمان بر اساس استانداردهای کیفیت، سلامت و تجارت عسل در بازارهای جهانی نقش مهمی ایفا می‌کند.

کمیسیون بین‌المللی عسل (International Honey Commission – IHC)

کمیسیون بین‌المللی عسل (IHC) یک نهاد تخصصی بین‌المللی است که به ترویج کیفیت و ایمنی عسل در سطح جهان می‌پردازد. این کمیسیون استانداردهای جهانی برای تولید و تجارت عسل را تعیین می‌کند.

IHC به همکاری با نهادهای علمی و دانشگاهی برای تحقیق و توسعه درباره کیفیت عسل و مواد مغذی آن می‌پردازد و سیاست‌هایی برای حفظ و ارتقای استانداردهای جهانی عسل تدوین می‌کند.

این سازمان برای تنظیم استانداردهای جهانی عسل فعالیت می‌کند و کیفیت و خلوص عسل‌های مختلف در سطح بین‌المللی را بررسی می‌کند.

زنبورداری و فرصت‌های بکر

لازم است بدانید که عسل تنها یکی از محصولات ارزشمند کندو است، اما زنبورداری می‌تواند منابع درآمد متعددی از محصولات جانبی کندو ایجاد کند. در ادامه، به بررسی محصولات جانبی کندو و راه‌های مختلف کسب درآمد از زنبورداری می‌پردازیم.

اصطلاحات عسل

عسل اصلی‌ترین محصول کندو است. همانطور که قبل‌تر خواندیم، زنبورهای عسل از شهد گل‌ها برای تولید این ماده شیرین و پرخاصیت استفاده می‌کنند. باید بدانید که عسل علاوه بر کاربردهای خوراکی، در بازارهای داخلی و بین‌المللی تقاضای بالایی دارد و در صنایع آرایشی و دارویی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

موم زنبور عسل (Beeswax)

موم زنبور عسل، ماده‌ای است که توسط زنبورها برای ساخت لانه (سلول‌های شش‌ضلعی) تولید می‌شود. این ماده در صنایع زیر استفاده می‌شود:

صنایع آرایشی و بهداشتی: موم زنبور عسل در تولید کرم‌ها، بالم لب، محصولات مراقبت از پوست و مو استفاده می‌شود.

شمع‌سازی: شمع‌های طبیعی از موم زنبور عسل به عنوان محصولات لوکس و محیط‌دوست شناخته می‌شوند.

صنعت داروسازی: در تولید برخی داروها و مرهم‌های طبیعی کاربرد بسیاری دارد.

پوشش‌های خوراکی و نگهداری مواد غذایی: موم زنبور عسل در برخی از کشورها به‌عنوان پوششی طبیعی برای نگهداری میوه‌ها و مواد غذایی استفاده می‌شود.

ژل رویال (Royal Jelly)

ژل رویال که به نام شیر زنبور عسل هم شناخته می‌شود، ماده‌ای مغذی و پرخاصیت است که توسط زنبورهای کارگر برای تغذیه ملکه تولید می‌شود. ژل رویال دارای خواص آنتی‌اکسیدانی و تقویتی است و در صنایع دارویی و بهداشتی کاربرد دارد.

کاربردهای ژل رویال

مکمل‌های غذایی: به‌عنوان ماده‌ای با ارزش برای تقویت سیستم ایمنی بدن و افزایش انرژی شناخته شده است.

صنایع آرایشی: در تولید محصولات مراقبت از پوست به دلیل خواص ضدپیری و تقویتی کاربرد دارد.

گرده گل (Bee Pollen)

گرده گل یا گرده زنبور عسل یکی از مهم‌ترین محصولات جانبی کندو است که زنبورها از گل‌ها جمع‌آوری می‌کنند و به کندو می‌آورند. این ماده سرشار از پروتئین‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی است.

کاربردهای گرده گل

مکمل‌های غذایی: گرده زنبور عسل به‌عنوان یک سوپرفود طبیعی برای تقویت بدن و افزایش انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

صنایع دارویی: به دلیل خواص ضدالتهابی و تقویتی در صنایع دارویی پرکاربرد است.

صنایع غذایی: در تولید محصولات غذایی سالم و طبیعی به‌عنوان افزودنی.

بره موم (Propolis)

بره موم ماده‌ای چسبنده و قهوه‌ای رنگ است که زنبورها از صمغ درختان جمع‌آوری می‌کنند و برای ضدعفونی کردن کندو و محافظت از آن در برابر بیماری‌ها از آن استفاده می‌شود. این ماده به دلیل خواص ضدباکتریایی و ضدقارچی‌اش در صنایع دارویی و بهداشتی بسیار ارزشمند است.

کاربردهای بره موم

مکمل‌های دارویی و غذایی: بره موم به‌عنوان تقویت‌کننده سیستم ایمنی و محافظت در برابر بیماری‌ها.

محصولات بهداشتی: کرم‌ها و محصولات مراقبت از پوست.

داروهای طبیعی: درمان بیماری‌های پوستی، عفونت‌ها و التهاب‌ها.

زهر زنبور عسل (Bee Venom)

زهر زنبور عسل به عنوان یک محصول جانبی از زنبورداری در برخی صنایع دارویی و آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده حاوی ترکیباتی است که در درمان برخی بیماری‌ها مثل آرتریت و التهاب‌ها مفید است.

کاربردهای زهر زنبور عسل

درمان‌های طبیعی: در برخی از مواقع در طب‌های سنتی، برای درمان بیماری‌های مفصلی و عضلانی استفاده می‌شود

صنایع آرایشی: محصولات ضدپیری و ضدچروک به دلیل تحریک تولید کلاژن در پوست.

ملکه زنبور عسل (Queen Bees)

پرورش ملکه زنبور عسل یکی دیگر از راه‌های درآمدزایی در زنبورداری است. ملکه‌های پرورش‌یافته به فروش می‌رسند تا در کندوهای دیگر استفاده شوند. این مورد، به خصوص در میان زنبورداران حرفه‌ای بسیار پرطرفدار است.

کاربردهای ملکه زنبور عسل

فروش ملکه زنبور عسل: به دیگر زنبورداران برای تقویت یا جایگزینی ملکه‌های ضعیف.

بچه زنبور (Bee Packages and Nucleus Colonies)

فروش کندوهای جوان یا بسته‌های زنبور به زنبورداران دیگر یا کسانی که قصد شروع زنبورداری دارند، یکی از دیگر روش‌های درآمدزایی است. این کندوهای جوان حاوی تعداد زیادی زنبور کارگر، ملکه، و زنبورهای نر هستند.

تولید عسل‌های طعم‌دار و ترکیبی

زنبورداران می‌توانند با اضافه کردن طعم‌ها و گیاهان مختلف به عسل طبیعی، عسل‌های طعم‌دار تولید کنند. این عسل‌ها به دلیل تنوع طعمی و استفاده در خوراکی‌ها و دسرها، بازار خوبی دارند.

گرده‌افشانی (Pollination Services)

یکی از خدمات جانبی مهم زنبورداری خدمات گرده‌افشانی است. زنبورداران کندوهای خود را به مزارع می‌برند تا زنبورها به گرده‌افشانی کمک کنند. این خدمت به‌ویژه در مزارع میوه و محصولات کشاورزی حیاتی است و زنبورداران بابت این خدمات از کشاورزان پول دریافت می‌کنند.

فرصت‌های کسب درآمد از زنبورداری

زنبورداری یک صنعت چندوجهی است که تنها به تولید عسل محدود نمی‌شود. زنبورداران می‌توانند با استفاده از محصولات جانبی کندو مانند موم زنبور عسل، ژل رویال، بره موم، زهر زنبور، و گرده گل، تنوعی از محصولات تولید کنند و از این طریق درآمدهای جدیدی ایجاد کنند. همچنین خدماتی مانند فروش ملکه، پرورش بچه زنبورها و خدمات گرده‌افشانی نیز فرصت‌های مهمی برای کسب درآمد از این حرفه محسوب می‌شوند.

سخن پایانی

عسل به دلیل خواص بی‌نظیرش، جایگاهی برجسته در سبد غذایی انسان‌ها دارد. استفاده از این ماده طبیعی در زندگی روزمره نه تنها به بهبود سلامتی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک شیرین‌کننده سالم جایگزین شکرهای فرآوری‌شده شود.

منابع

سازمان جهانی غذا و کشاورزی (FAO)  www.fao.org

سازمان بهداشت جهانی (WHO) www.who.int

گزارش‌های تحقیقاتی درباره عسل، مجله جهانی تغذیه و سلامتی (Journal of Global Nutrition & Health)

مجله بین‌المللی تحقیقات عسل (International Journal of Honey Research)

گزارش‌های تجارت و کشاورزی سازمان ملل متحد (UNCTAD) www.unctad.org

International Honey Market Report, 2023 – منتشر شده توسط سازمان بین‌المللی بازار عسل

مرکز تجارت بین‌المللی (ITC): گزارش‌های تجاری ۲۰۲۲

وزارت جهاد کشاورزی ایران: گزارش‌های سالانه تولید عسل

سازمان تجارت جهانی (WTO): گزارش‌های تجارت بین‌المللی عسل ۲۰۲۲

مرکز تحقیقات بین‌المللی زنبورداری (IBRA): منابع علمی درباره زنبورداری و محصولات کندو

Smithsonian Magazine: A History of Honey

International Honey Market Report, 2023: منتشر شده توسط سازمان بین‌المللی بازار عسل

احسان الله‌وردی
مدیر اجرایی فودکس ایران
مشاور بازاریابی و توسعه برندهای صنعت غذا و نوشیدنی
سایت | لینکدین