قهوه داستانی طولانی در ایران دارد. این نوشیدنی خوش‌طعم تقریباً از قرن شانزدهم میلادی وارد کشور شد و از همان زمان به نوشیدنی محبوب مردم و خاندان سلطنتی تبدیل شد. اگرچه قهوه به دلایل مختلفی نتوانست مانند چای به‌سرعت محبوب شود، اما هم‌زمان با ورود به ایران و امپراتوری عثمانی تغییری وسیع در عادات مردم این دو کشور به‌وجود آورد، به‌طوری‌که فرهنگ قهوه در ایران و عثمانی ریشه دواند و منجر به شکل‌گیری مکان‌هایی برای اجتماع مردم شد که به آن قهوهخانه می‌گفتند.
قهوه‌خانه‌ها به قدری در رشد فرهنگی جامعه تأثیر داشتند که شاهان صفوی به ویژه شاه عباس در قهوهخانه از برخی مهمان‌های خاصش پذیرایی می‌کرد و صنف قهوه‌چی هم تا زمان قاجار یکی از پرنفوذترین صنف‌های بازار بود.
به همین بهانه در ادامه نگاهی به فرهنگ قهوه در ایران و سفر آن تا امروز می‌ا‌‌ندازیم.
سفر قهوه در ایران از کجا شروع شد؟
تا پیش از ورود قهوه به ایران، بیشتر مردم انواع شربت‌ها را می‌نوشیدند و اصولاً مکان‌هایی به نام شربت خانه در شهرهای مختلف برای پذیرایی فعال بود. قرن شانزدهم و در عصر پادشاهی صفوی دو تغییر مهم در فرهنگ نوشیدنی مردم ایران به وجود آمد که همان ورود قهوه و چای به کشور بود. این تغییر به‌قدری جدی و وسیع بود که شربت خانه‌ها کم‌کم جایشان را به قهوهخانه دادند، چای به نوشیدنی محبوب صبحانه تبدیل شد و قهوه برای درمان بیماری مورداستفاده قرار گرفت. از فرهنگ قهوهخانه در ایران چیزی می‌دانید؟
زمان دقیق ورود قهوه و حتی چای به ایران را دقیقاً نمی‌دانیم، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهند که در قرن شانزدهم دانه قهوه توسط تاجران از کشورهای عربی به ایران، خاورمیانه و عثمانی رسید.
در اوایل ورود قهوه به ایران، این نوشیدنی بیشتر توسط صوفیان نوشیده می‌شد تا به آن‌ها کمک کند برای عبادت در طول شب بیدار بمانند. در عثمانی عصر سلطان سلیمان نیز قهوه به نوشیدنی محبوب خانواده سلطنتی تبدیل شد، ولی بعد از مدتی شیخ‌الاسلام شهر نوشیدن آن را ممنوع اعلام کرد.
جالب است که در همان دوران چای به‌عنوان نوشیدنی محبوب مورد استقبال عمومی قرار گرفت، اما فرهنگ قهوه در ایران حداقل برای دو قرن محدود به مصرف دارویی بود و توسط حکیمان آن زمان تجویز می‌شد.
مصرف دارویی قهوه از یک طرف و تجارت سخت و نامناسب آن از طرف دیگر باعث شد تا چای به نوشیدنی رایج میان مردم تبدیل شده و دو قرن بعد یعنی در قرن 18 رسما کشت آن در شمال ایران و سرزمین‌های گیلان و مازندران شروع شود. حکیمان نیز قهوه را برای کاهش سردرد و فشارخون تجویز می‌کردند و صوفیان برای شبزندهداری قهوه دم می‌کردند.
آیا می‌دانستید طبق آخرین پژوهش‌ها، نوشیدن قهوه خطر مرگ‌ومیر را کاهش می‌دهد.
نوشیدن قهوه وارد فرهنگ جامعه شد!
تا اینجا خواندیم که در قرن 16 و 17 میلادی، قهوه مصرف خانگی در میان مردم نداشت و قهوه‌خانه‌ها بیشتر مکانی برای نوشیدن چای، دورهم جمع شدن و صحبت، شعرخوانی، نقالی و شاهنامه‌خوانی بود تا اینکه قهوه کم‌کم بین اعیان و اشراف رایج شده و در عصر قاجار رسماً به نوشیدنی محبوب طبقات بالای اجتماع تبدیل شد، به‌طوری‌که مردم عادی از نوشیدن آن تقریباً تاحدی محروم بودند و یا به دانه‌های آن برای دم کردن دسترسی نداشتند. البته گفتیم که در همین زمان مردم معمولی برای نوشیدن چای به قهوهخانه می‌رفتند و انواع بحث‌های سیاسی یا حتی قرارهای تجاری در قهوهخانه مرسوم بود.
به مرور از پایان عصر قاجار نقش قهوه‌خانه‌ها در ایران کم‌رنگ شد و با ورود مدرنیته به ایران در عصر پهلوی اول فرهنگ قهوه در ایران بسیار تغییر کرد. در این دوران در سراسر شهر کافه‌هایی پیدا شدند که با سرو قهوه ترک و یا قهوه فرانسه نقش اجتماعی قهوهخانه را بر عهده گرفتند.
حالا روشنفکران و جوانان عصر پهلوی برای دورهمی، بحث‌های مهم سیاسی و حتی شعرخوانی سراغ کافی‌شاپ‌ها رفتند و قهوه پایش را از میان خاندان اعیان و اشراف و سلطنتی‌های قاجاری به میان مردم باز کرد. در همین روزها کافه نادری در خیابان نادری تهران (جمهوری) افتتاح شد و سراسر لاله‌زار کم‌کم به پاتوق جوانانی تبدیل میشود که علاقمند سینما رفتن، قهوه خوردن و معاشرت با دوستانشان بودند.
در آن روزها و با پایان جنگ جهانی دوم، قهوه دیگر انحصاری نبود و مردم بیشتری می‌توانستند طعم خوش آن را امتحان کنند. هرچند واقعاً تا اواسط دوره پهلوی دوم قهوه به یک نوشیدنی محبوب تبدیل نشد و کسی هم در خانه قهوه آماده نمی‌کرد، اما برخلاف عصر قاجار نوشیدن آن فقط در انحصار گروهی خاص نبود.
در این دوران بیشتر کافه‌ها قهوه را بدون شیر سرو می‌کردند که محبوبترین آن قهوه ترک بود. اگر با طرز تهیه این قهوه آشنایی ندارید، بهتر است نگاهی به طرز تهیه قهوه ترک داشته باشید.
قهوه؛ نوشیدنی محبوب مردم!
این روزها فرهنگ قهوه در ایران چهره‌ای جذاب به خودش گرفته است. در بیشتر خیابان‌ها انواع کافه و کافی‌شاپ بزرگ، تراس‌دار یا حیاط‌دار برای دورهمی جوانان دایر است و قهوه‌خانه‌ها بیشتر در بافت سنتی شهر هستند، به طوری‌که در تهران قهوه‌خانه‌های قدیمی به جاذبه توریستی تبدیل شدند. برخلاف قهوه‌خانه‌های عصر صفوی و قاجار که در انحصار مردان بود، این روزها دختران بسیاری برای دیدن دوستانشان به کافی‌شاپ‌های مختلف می‌روند و در بسیاری از کافه‌ها باریستاهای خانم مشغول فعالیت هستند.
در دو دهه اخیر، فرهنگ قهوه در ایران حسابی دستخوش تغییر شده و بیشتر مردم برای خودشان در خانه قهوه آماده می‌کنند. در واقع برخلاف قرن 16 و 17 که قهوهخانه بهانه نوشیدن چای بود، این روزها مردم همه‌جا به قهوه دسترسی دارند و برای دورهمی و تفریح به کافه‌ها می‌روند. حالا سرو قهوه هم متنوع شده و اگر کسی طعم تلخ آن را دوست نداشته باشد، می‌تواند قهوه با شیر مانند لاته یا قهوه با شکلات مانند موکا و حتی قهوه با بستنی یعنی همان آفوگاتو را سفارش دهد.
آینده صنعت کافی‌شاپ در ایران
برای آموزش آماده کردن قهوه نیز انواع دوره باریستا و SCA در شهرهای مختلف برگزار میشود و تأسیس کافی‌شاپ شغلی تقریباً پرسود و البته پرزحمت است.
بر اساس پژوهشی که اخیراً در ایران انجام شده، بیشتر جوانان ایرانی قهوه تلخ بدون شیر اسپرسو را دوست دارند و بعد از آن لاته و کاپوچینو از محبوبترین قهوه‌ها میان جوانان ایرانی است. بر همین اساس و با توجه به محبوبیت قهوه، آینده صنعت قهوه و کافه‌داری را در ایران باید روشن بدانیم. حالا دیگر بیشتر مردم با طعم قهوه آشنا هستند و به خوبی قهوه خوب از بد را تشخیص می‌دهند.
در 10 سال اخیر اما فرهنگ قهوه در ایران حسابی دگرگون شده و نوشیدنی محبوبی که زمانی فقط در انحصار خانواده‌های سلطنتی بود حالا در میان مردم هم طرفدار دارد و به صنعتی درآمدزا تبدیل شده است.
حرف آخر
تا اینجا درباره اما فرهنگ قهوه در ایران صحبت کردیم. این نوشیدنی خوش‌عطر و بو، روزهای اول ورود به ایران مصرف دارویی داشت و بعدها نوشیدن آن به انحصار خانواده سلطنتی قاجار و اعیان و اشراف درآمد. در همین زمان، نوشیدن چای روزهای متفاوتی را پشت سر گذاشت و به‌قدری طرفدار پیدا کرد که از قرن 18 رسماً در ایران کشت شد.
با پایان قاجارها و روی کار آمدن پهلوی، مدرنیته نه فقط در ساخت‌وساز بلکه در فرهنگ پوشش و عادات غذایی مردم هم خودش را نشان داد و حالا دیگر قهوه نوشیدنی اعیان و اشراف نبود. قهوه‌خانه‌ها به مرور کمتر و کافه‌هایی با شکل و شمایل غربی و گارسون‌های گوش‌به‌فرمان در شهرهای بزرگ نوشیدن قهوه را به امری رایج تبدیل کرد. در روزگار ما هم قهوه در بیشتر خانه‌های ایرانی دم میشود و بر خلاف ایران قرن شانزدهم فقط یک دارو نیست؛ بلکه به نوشیدنی محبوب بسیاری از مردم تبدیل شده است.
سؤالات متداول
مشهورترین قهوههای بدون شیر در جهان کدامند؟
اسپرسو و آمریکانو، محبوبترین قهوههای بدون شیر در مقیاس جهانی هستند و بعد از آن قهوه ترک و قهوه فرانسه طرفداران بسیاری دارد. از میان این 4 مدل قهوه، دبل اسپرسو بیشترین کافئین را دارد.
آیا در عثمانی هم، قهوه فقط مصرف دارویی داشت؟
خیر! قهوه در بازار برای مردم سرو میشود و در خانواده سلطنتی محبوب بود تا اینکه در عصر سلطان سلیمان، نوشیدن قهوه حرام اعلام شد و در عصر سلطان مراد، تنباکو و دورهمی در قهوهخانه نیز جرمی بزرگ شناخته شد.
نسکافه از چه زمانی وارد فرهنگ قهوه در ایران شد؟
نسکافه اول از همه در زمان جنگ جهانی دوم میان سربازان رایج شد و با پایان جنگ بیشتر با عنوان قهوه فوری که نیازی به دم نداشت، وارد فرهنگ نوشیدنی مردم شد.
