تاریخچه چای در ایران

نوشیدنی گرم و خوش‌طعم موردعلاقه بسیاری از ما ایرانیان، چای است که به پای ثابت میهمانی، دورهمی، مراسم سوگواری و حتی میان‌وعده‌هایمان تبدیل شده است. به همین خاطر بسیاری فکر می‌کنند چای یک نوشیدنی کاملاً ایرانی است و از قدیم در سراسر کشور رایج بوده، در حالی که چنین نیست!

تا پیش از ورود چای و قهوه به ایران، مردم از انواع شربت برای نوشیدنی استفاده می‌کردند و در شهرهای مختلف شربت‌خانه‌هایی برای پذیرایی و دورهم‌نشینی عموماً مردان فعال بود. اما با ورود چای و قهوه به ایران کم‌کم چهره شهرها تغییر کرد و قهوه‌خانه‌ها فعال شدند به‌طوریکه در عصر صفوی از شاه پذیرایی می‌کردند و قهوه‌چی‌ها از مهم‌ترین اصناف بازار بودند.

در ادامه‌ی این مقاله از مجله فودکس، با تاریخچه مصرف چای در ایران بیشتر آشنا می‌شویم تا ببینیم این نوشیدنی گرم و خوش‌عطر و بو چطور وارد ایران شد و چگونه جای پایش را در دورهمی‌ها و اوقات فراغت مردم ثابت کرد!

محبوبیت چای در میان مردم ایران

چای در ایران مانند کشورهای ترکیه، مراکش، انگلستان و چین یک نوشیدنی محبوب و خوش‌طعم است که پای ثابت پذیرایی از مهمان، سفره صبحانه و میان‌وعده عصرانه است.

تاریخچه پیدایش چای در ایران احتمالاً به عصر صفوی، هم‌زمان با ورود قهوه و حدود قرن 16میلادی بازمی‌گردد. در واقع شواهد اولیه مصرف چای و قهوه در ایران عصر صفوی توسط جهانگردان به ثبت رسیده و توصیف شده که مردم چای را شیرین دوست دارند و همراه با شکر، نبات و قند می‌نوشند. داستان قهوه اما با تاریخچه چای در ایران و جهان کمی فرق دارد، زیرا چای به‌عنوان نوشیدنی وارد فرهنگ مردم شد و قهوه در ایران و اروپا بیشتر به‌عنوان دارو شناخته می‌شد.

در همین عصر صفوی، قهوه‌خانه‌های بزرگ و مشهوری شروع به کار کردند و به فضایی برای تفریح و دورهمی مردانه تبدیل شدند تا علاوه بر نوشیدن چای مردم دور هم نقالی و شعرخوانی ببینند و دربارۀ مسائل مختلف صحبت کنند. با ورود چای به ایران فرهنگ و عادات مردم هم تغییر کرد و شربت به مرور جایگاهش را از دست داد. اگر از فرهنگ قهوه خانه در ایران می‌خواهید بیشتر بدانید، مقاله‌ای به همین نام را بخوانید.

تاریخچه مصرف چای در ایران با عصر صفویان در قرن 16 شروع و در اوایل قرن 19 میلادی به یکی از روابط تجاری اصلی با کشورهای خارجی تبدیل شد. در این زمان چای از چین و به لطف جاده تجاری ابریشم وارد می‌شد و سرگذشت بهتری از صادرات قهوه داشت. در همین ایام دشوار بودن صادرات قهوه به ایران، فاصله زمینی و نبود امکانات یا شاید حتی نبودن مسیر استاندارد و امن تجاری باعث شد قهوه کمتر وارد کشور شود، محبوبیت عمومی در مقایسه با چای نداشته باشد و در نهایت چای به نوشیدنی ملی مردم تبدیل شود. این تغییر بزرگ و مصرف روزافزون چای باعث شد تا کشاورزان ایرانی به فکر تأمین نیاز شخصی‌شان بیفتند و دوران کشت چای در ایران شروع شود.

از فرهنگ قهوه در ایران چه می‌دانید؟

شروع کشت چای در ایران‎

تاریخچه کاشت چای در ایران از اواخر قرن 19 میلادی یعنی حدود سال 1899 شروع شد. در این زمان یک دیپلمات ایرانی به نام «محمد میرزا کاشف‌السلطنه» که به هند سفر کرده بود، تصمیم گرفت کشت چای در ایران را توسعه دهد و آن را به صنعت پول‌سازی تبدیل کند. به دستور ایشان منطقه گیلان برای کشت چای انتخاب شد و از همان زمان چای ایرانی در کنار چای خارجی، پایش را به سفره‌های مردم باز کرد.

به این ترتیب تاریخچه کشت چای در ایران را باید گیلان در حاشیه جنوبی دریاچه کاسپین (خزر) بدانیم که آب‌وهوایی بسیار مناسب برای کشت چای، برنج و مرکبات دارد.

خیلی زودتر از آنچه تصور کنیم صنعت کشت چای در ایران رشد کرد و اولین مراکز تولید چای در کشور دایر شد. حالا امروزه کاشف‌السلطنه را به‌عنوان پدر چای می‌شناسند که به نامش موزه‌ای در شهر لاهیجان با نام موزه چای یا موزه کاشف‌اسلطنه دایر است.

چای بخشی از فرهنگ ایران است! ‎

در حال حاضر بیش از صد کارخانه چای در سراسر ایران فعال است و هزاران هکتار زمین در شمال کشور زیر کشت هستند. البته در نقاط مختلف ایران هرکس چای را با رنگ خاص و به شیوه فرهنگ و رسوم خودش می‌نوشد. مثلاً در برخی شهرها طعم گس چای ملاک کیفیت است و در نقاطی دیگر مانند بلوچستان ایران، چای را با شیر ترکیب کرده و آن را شیرین با شکر می‌نوشند. ترکیب چای با نبات هم که به درمان خانگی انواع دل‌درد و سرماخوردگی تبدیل شده و در شهرهای مختلف رایج است.

چای خوب ایرانی از نظر بسیاری از مردم باید رنگی قهوه‌ای با تناژ قرمز داشته باشد که نشان‌دهندۀ کیفیت دم‌کردن آن است. علاوه بر ایران چای ایرانی که به چای لاهیجان معروف است حدود 20 دقیقه زمان برای دم‌کشیدن نیاز دارد که از چای خارجی بیشتر است. چای ایرانی روی سماور دم کشیده و به آن آب جوشیده اضافه می‌شود. در صبحانه، میان‌وعده روز، میان‌وعده عصر و گاهی بعد از شام هم چای همیشه در خانه‌های ایرانی حاضر و آماده است.

تاریخچه پیدایش چای در ایران به قدری در لایه‌های فرهنگ ایرانی جاافتاده که حتی در مراسم مهمی هم مثل خواستگاری نقش اساسی دارد و در بسیاری از مهمانی‌ها با ظرافت در فنجان‌های زیبای چینی با کریستال سرو شده و نشان از اصالت یا طبقه اجتماعی خانواده‌ها دارد.

بعد از آشنایی با تاریخچه پیدایش چای در ایران بهتر است درباره بهترین زمان کشت چای در ایران هم صحبت کنیم.

از میانه‌های بهار و اصطلاحاً با اعتدال بهاری کشاورزان شروع به جمع‌کردن چای تازه از مزارع می‌کنند؛ یعنی اگر در بهار به شمال سفر کنید، برداشت محصول شروع شده و می‌توانید بهترین چای با کیفیت عالی را تهیه کنید. در ضمن یادتان باشد که اگر چای شمال را دوست دارید، در سفر به لاهیجان با اسم چای شمال یا چای لاهیجان می‌توانید آن را تهیه کنید.

چای سبز چه زمانی وارد ایران شد؟

بعد از بحث طولانی و جذاب تاریخچه مصرف چای در ایران بهتر است که اشاره‌ای هم به چای سبز داشته باشیم که بسیاری گمان می‌کنند از چین وارد فرهنگ ایران شده و قدمت چندانی ندارد که البته این حرف تا حدی صحیح است.

چای سبز بوته‌ای از گیاهی به نام کاملیا است که با قدمتی بیش از 5هزار سال در آشپزخانه سلطنتی امپراتوری چین به‌عنوان نوشیدنی مهم و اصیل استفاده می‌شد. این گیاه برای اولین‌بار در جنوب شرقی چین یافت شد و مردم متوجه شدند که با دم‌کردن برگ‌های این گیاه و ریختنش در آب جوش می‌توانند دمنوشی را درست کنند که طعم خاصی ندارد؛ اما باعث آرامش و تسکین اعصاب شده و معده درد را بهبود می‌دهد.

تاریخچه چای سبز در ایران هم عمری کمتر از صدسال دارد اما توانسته به یکی از محبوب‌ترین دمنوش‌ها تبدیل شود که انواع مختلف آن؛ از چای سبز با گل یاس تا ترکیب چای سبز و برگ‌بو طرفداران بسیاری دارد. علت محبوبیت چای سبز در ایران خواص فراوان آن است. این چای منبع آنتی‌اکسیدان است و در افزایش متابولیسم بدن تأثیر مثبت دارد، باعث بهبود هضم غذا شده و اگر همراه با برگ‌بو دم شود تأثیر بسیار خوبی در آرامش و تسکین اعصاب دارد.

حرف آخر

تا اینجا با داستان مصرف چای سیاه از عصر صفوی و تاریخچه چای سبز در ایران آشنا شدیم. چای؛ نوشیدنی خوش‌عطری که در عصر صفویان همراه با قهوه وارد ایران شد، اما در مقایسه با قهوه به دلیل وفورش به‌سرعت میان مردم محبوب شد و به‌تنهایی توانست فرهنگ قهوه‌خانه در ایران را رواج دهد.

تاریخچه چای و قهوه در ایران تقریباً هم‌زمان است و سال‌های طلایی قرن شانزدهم میلادی را به نام خود زده است. اگرچه در آن روزها قهوه طرفدار زیادی نداشت، این روزها در میان جوانان محبوبیت بیشتری دارد و به نوشیدنی ثابت روزانه تبدیل شده است. در میان خانواده‌ها اما هنوز چای نوشیدنی محبوب خانواده‌ها است و در مراسم مهمی مانند خواستگاری، سوگواری، عید دیدنی نوروز و … حضور همیشگی دارد.

سؤالات متداول

زمان مناسب دم‌کشیدن چای سبز چقدر است؟

بهترین زمان دم‌کشیدن چای سبز 3 تا 5 دقیقه است و چون طبع سردی دارد بد نیست که همراه با خرما نوش جان کنید.

برای چای نبات کدام نوع چای بهتر است؟

چای شمال زمان دم طولانی دارد و از چای خارجی کم‌رنگ‌تر است به همین خاطر برای چای نبات، چای خارجی پررنگ با طعم تلخ پیشنهاد می‌شود.

در مقایسه چای با قهوه کدام یک نوشیدنی سالم‌تری است؟

هر دو نوشیدنی میزانی از کافئین دارند و انتخاب نهایی‌اش به سلامت خودتان بستگی دارد. مثلاً کافئین قهوه بیشتر است و برای کسانی که دچار طپش قلب هستند شاید مناسب نباشد به همین علت در انتخاب بین این دو باید به شرایط خودتان توجه کنید.