ما انسانها زمانی‌که در اثر فاجعه یا جنگ رمقی در وجودمان نمانده، زمانی‌که نیاز داریم روح خود را احیا کنیم، زیبایی طبیعی را به چشم ببینیم و تغذیه‌ای برای خود فراهم کنیم، «به سراغ زمین می‌رویم». ما حتی برای یافتن آرامش، به زمین روی می‌آوریم! اکنون، از آنجایی‌که تمدن انسانی با توجه به وضعیت اضطراری تغییرات آب و هوایی، بیابان‌زایی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی با تهدیدی جدی مواجه است، عاقلانه‌ترین تصمیم آن است که بار دیگر به سراغ زمین برویم تا بیابیم که چگونه می‌توانیم زنده بمانیم. بنابراین با درنظرگرفتن اهمیت این موضوع، تصمیم گرفتیم که در این مقاله از مجله فودکس، خلاصه‌ای از کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند و نیز سایر راه‌های غیرمحتمل برای احیای خاک به‌منظور التیام زمین» نوشته‌ی جودیت شوارتز در سال 2013 را ارائه دهیم. با ما همراه باشید.
در بخش قبلی مرور کتاب، با بررسی کتاب «پیش از نهار؛ فلسفه و علم اخلاق غذا» به ارتباط میان غذا و محیط‌زیست اشاره‌ای داشتیم. هم‌اکنون قصد داریم به بررسی ارتباط و اهمیت زمین در تأمین غذا با جزئیات بیشتر بپردازیم.
زمین، بقا و غفلت ما!
زمین در این مفهوم نه‌تنها نمادی از پایه و اساس سلامت است، بلکه خاک و تمام فرآیندهای حیات‌بخشی که از آن نشأت گرفته را نیز دربرمی‌گیرد. زمین آغوش است و فتوسنتز فرآیندی بنیادی که درواقع به‌عنوان تنها ثروت حقیقی ما شمرده میشود. بدون آن، انسان و تمدن انسانی ازهم فرومی‌پاشد. خاک فقیر و غیرحاصلخیز به مسائلی چون فقر، گرسنگی، ناآرامی اجتماعی، محرومیت فرهنگی و جنگ می‌انجامد و این موضوع بسی جای تعجب دارد که چرا علی‌رغم اهمیت حیاتی آن، سلامت بیولوژیکی سیاره‌مان اولویت “شماره یک” ما نیست!
ما با بی‌توجهی و رفتارهای مخرب و مالکانه‌مان، نیازهای بیولوژیکی این سیاره زنده را نادیده گرفته‌ایم و در نتیجه‌ی غفلت و سواستفاده‌مان، زمین را به صحرایی داغ، صخره‌ای در حال فروپاشی و دشتی سیلابی تبدیل کرده‌ایم. نویسنده در قسمت پیشگفتار کتاب، به این نکته اشاره میکند که سلامت سیاره‌ای که روی آن ساکن هستیم از دهه 1980، به‌طور جدی بدتر شده است. توجه و اقدامات بسیار محدودی نیز در این حوزه شکل گرفته است. ما اکنون با یک وضعیت اضطراری جهانی روبه‌رو هستیم و منظور از آن تغییرات آب‌وهوا و بیابانی شدن سطح زمین است.
ساواناها (گرم دشت‌ها) بیش از پیش رو به خشکی می‌روند. سواحل قطب شمال به‌دلیل عقب‌نشینی یخ‌ها و دریاهای طوفانی فرسایش می‌یابند. دره‌های خشک شمالی تحت تأثیر باران‌های غیرفصلی و به دنبال آن خشکسالی روبه نابودی می‌روند. یخچال‌های قطبی در حال ذوب‌شدن و جنگل‌های بارانی در حال خشک‌شدن هستند. خشکسالی عظیم استرالیا در حال گسترش است. مرگ‌ومیر درختان، به‌ویژه از مکزیک تا یوکان، بیداد میکند و سفره‌های زیرزمینی روزبه‌روز خالی‌تر از قبل می‌شوند.
سیستم‌های آب‌وهوایی دچار هرج‌ومرج شده‌اند، به‌طوریکه سرمای عمیق زمستانی یا گرمای شدید در یک مکان به مدت طولانی پایدار می‌ماند؛ بدون اینکه حتی کمی باد بوزد و اثر آن را کمتر کند. در نتیجه طوفان به‌پا خواسته و باعث تخریبی غیرقابل‌تصور میشود.
ما به‌طرز تکان‌دهنده‌ای شاهد افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو زمین بوده‌ایم: دی‌اکسیدکربن و متان ناشی از دودکش‌ها و لوله‌های اگزوز، ذوب‌شدن یخچال‌های طبیعی و گرمشدن اقیانوس‌ها که باعث میشود گاز متان مستقیمأ از دریای سیبری شرقی وارد هوا شود. ما ویرانی‌ها، طوفان‌ها، گردبادها، آتش‌سوزی‌ها و سیل‌ها شدیدی را تجربه کرده‌ایم اما با همه‌ی این اوصاف هنوز هم علت این وقایع را درک نکرده‌ایم، چراکه تعداد کمی از ما آدم‌ها با طبیعت رابطه‌ای صمیمانه داریم. اکثرمان طوری رفتار می‌کنیم که انگار خودمان جزوی از “طبیعت” نیستیم!
از اهمیت ارتباط میان رژیم غذایی و محیط‌زیست چیزی می‌دانید؟
کتاب و توجه ویژه‌ی آن به اهمیت خاک!
کتاب جودیت شوارتز علاوه بر امید، این حس را القا میکند که ما انسانها، علی‌رغم اینکه روی زمین نقش یک ویرانگر سریالی را ایفا کرده‌ایم، قدرت این را داریم که بحران آب‌وهوا را تغییر دهیم. این کتاب شگفت‌انگیز که بر پایه‌ی تحقیقاتی گسترده نگارش شده است، مطالبی ارائه می‌دهد که کمتر از راه‌حل برای شفای سیاره نیست.
نویسنده که خود روزنامه‌نگار است، در کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند»، توجه به خاک را برای حل بسیاری از بحران‌های زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی عصر حاضر، امری ضروری می‌داند. شوارتز نشان می‌دهد که برای حل بسیاری از این مشکلات از قبیل تغییرات آب‌وهوایی، بیابان‌زایی، از دست دادن تنوع زیستی، خشکسالی، سیل، آتش‌سوزی جنگلی، فقر روستایی، سوءتغذیه و چاقی، سناریوهای مثبتی را می‌توان جایگزین کرد که توانایی ما برای تبدیل این بحران‌ها به فرصت، به “نوع برخوردمان با خاک” بستگی دارد.
شواترز با تکیه بر کار متفکران، فعالان، دانشمندان مرتد و افشاگران سازمانی از سراسر جهان، بسیاری از تفکرات مرسوم درمورد گرم شدن کره زمین و سایر مشکلات را به‌چالش می‌کشد. به‌عنوان مثال، زمین هم از مسئله چرای بیشازحد و هم چرای کم دام در برخی مراتع رنج میبرد؛ چراکه بسیاری از مناظر خاص مانند علفزارها برای رشد به “مزاحمت دام‌ها” نیاز دارند.
در مورد آب‌وهوا نیز این‌گونه می‌نویسد که وقتی تمام تمرکزمان کربن‌دی‌اکسید است، از نقش مهمی که آب موجود در خاک یا همان «آب سبز» در تنظیم دما ایفا میکند، غافل می‌شویم. یادمان میرود که بخش عمده‌ای از کربن‌دی‌اکسیدی که وارد جو میشود، تنها حاصل سوزاندن انواع سوخت نیست، بلکه حاصل کشاورزی است. با تلاش در جهت بازگرداندن کربن به خاک، نه‌تنها سطح کربن‌دی‌اکسید کاهش پیدا میکند، بلکه خاک نیز حاصلخیزتر میشود.
از کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند» درعین‌حال که به‌عنوان آغازگر توجه به نقش محوری خاک در محیط‌زیست و اقتصاد یاد میشود، آن را فراخوانی برای اقدام و فعالیت و پادزهری برای ناامیدی نشأت‌گرفته از اخبار محیط زیستی که هر روز با آن مواجه هستیم، نیز می‌دانند.
ما می‌توانیم تغییرات اقلیمی را انکار کنیم، چراکه درغیراینصورت بایستی اقتصاد جهانی را از هم فروپاشیم؛ کاری که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را انجام دهد! می‌توانیم به این فکر کنیم که بیابان‌های درحال رشد و آب‌شدن یخ‌ها هیچ ربطی به ما ندارد، زیرا نتوانسته‌ایم جهانی و کلی‌نگر فکر کنیم و درک کنیم که قطب شمال، آب‌وهوای جهان را هدایت میکند. ما می‌توانیم مثل کبک سرمان را زیر برف فرو برده و همه چیز را نادیده بگیریم، زیرا شنیدن اینکه ما شکست و فروپاشی یک تمدن را فعال کرده‌ایم، بسیار دردناک است. ما می‌توانیم از افزایش روزافزون ذرات کربن‌دی‌اکسید در اتمسفر افسوس بخوریم، اما قادر نیستیم به تصویر کلی چرایی این رویداد درست بنگریم. گویی این فجایع از دستمان خارج شده و اکنون تنها می‌توانیم با عواقب آن مقابله کنیم.
به “ریشه” این رویدادها فکر کنید و آنجاست که خواهیم دید از چه چیز تاکنون غفلت کرده‌ایم. بله! «خاک زیرپایمان، نحوه عملکرد آن در آب‌وهوا». ما در بررسی بسیاری از موارد با وسواس بیشازحد عمل کرده‌ایم، اما زمینی که روی آن ایستاده‌ایم و هر آنچه در خاک آن می‌گذرد را در نظر نگرفتیم! به چرخه کربن، خورشید، آب و موادمعدنی در خاک دشت‌ها و مراتع توجه کافی نداشته ایم! بله، زمان آن است به سراغ زمین برویم.
از کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند» چه می‌آموزیم؟
شاید از خود بپرسید که گردوخاک چه ربطی به گرمشدن کره زمین دارد؟ پاسخ به این سوال و موارد مهم دیگر در این کتاب خارق‌العاده بررسی شده است. بعد از خواندن این کتاب یاد می‌گیریم که چگونه بیابان‌ها را از بین ببریم، درباره علل آشفتگی آب‌وهوا تجدیدنظر کنیم، تنوع زیستی را بازگردانیم و نیز بار دیگر موادمغذی را در غذاهای مصرفی خود داشته باشیم. به‌عبارت‌دیگر، یاد خواهیم گرفت که چگونه زخم بزرگی که بر سیاره خود وارد کرده‌ایم را درمان کنیم. بله، این اقدام امکان‌پذیر است و درست از زیر پایمان شروع میشود. در همین راستا شاید خواندن کمبود کود و تأمین موادمغذی خاک با ادرار انسان برایتان جالب باشد!
هر ایده و راه‌حلی که در این کتاب ارائه میشود، مبتنی بر طبیعت است. برای اینکه با هدف حل مسائل مطرح‌شده به‌سراغ زمین برویم، ابتدا بایستی آناتومی یک قطعه زمین، ترکیب میکروبی آن و روشی که خاک و گیاهان از آن طریق، نورخورشید و کربن را جذب و آب را ذخیره می‌کنند، درک کنیم.
با خواندن این کتاب می‌توان به درکی عمیق درباره علل ریشه‌ای بیابان‌زایی، انقراض گونه‌ها و گرمای جهانی رسید. در همین راستا، چرخه کربن، آب، مواد معدنی و خورشید را بهتر درک خواهیم کرد و همه‌ی این موارد به ما کمک میکند تا بتوانیم در جهت التیام سیاره‌مان قدمی برداریم.
برای اینکه در ارتباط با این موضوع به رویکردی جامع در ذهن برسیم، هیچ تکنولوژی و فناوری پیچیده‌ای لازم نیست: فقط عقل سلیم، شهود، سخت‌کوشی و میل به امتحان‌کردن روش‌های جدید برایمان کارساز خواهد بود.
در این کتاب درباره «کربن خوب» از خاک‌شناس استرالیایی، به نام کریستین جونز، خواهیم آموخت که می‌نویسد: « کربن واحد پولی برای اکثر معاملات درون و بین موجودات زنده است. این موضوع در هیچ کجا به اندازه “خاک” مشهود نیست.» و نیز یاد خواهیم گرفت که کربن خوب، چطور در خاک سطحی علفزارها-که 45درصد از زمینهای سراسر جهان را پوشش میدهند- باعث افزایش تنوع زیستی میشود. کربن خوب، آن خاک حاصلخیز و حیات میکروبی غنی آن، آب را در خود نگه داشته و در نتیجه سطح آب را بازسازی میکند و به گفته‌ی جونز، این‌گونه است که کربن خوب به ما زندگی می‌بخشد.
نویسنده با کشاورزانی ملاقات کرده است که به اهمیت خاک سطحی بیش از پیش پی برده و به‌جای پاک‌کردن زمین و سپس شخم‌زدن و کاشت مجدد محصول سالانه، بذر را با استفاده از گاوآهن‌های اسکنه‌ای به داخل زمین هدایت می‌کنند. با شخم‌زدن مزارع، وزش باد میتواند خاک سطحی، کربن، رطوبت و مواد مغذی موجود در آن را، همراه خود به هزاران کیلومتر آن طرفتر ببرد و به این دلیل است که گفته میشود “خاک سطحی” یکی از بزرگترین صادرات آمریکا است.
پس از مصاحبه‌های انجام‌شده با اکولوژیست‌ها، شواترز نشان می‌دهد که می‌توان به جای هزاران سال انتظار برای وقوع و شکل‌گیری فرآیند هوازدگی، از طریق کشاورزی درست و سنجیده، خاک سطحی ایجاد کرد.
از دانشمند دانشگاه کرنل، دیوید پیمنتل، نکاتی یاد می‌گیریم که می‌گوید: « در 90درصد زمینهای زراعی، سرعت ازدست‌دادن خاک 13برابر سرعت تشکیل آن است.» همچنین در این کتاب درباره کلین سیس، دامدار استرالیایی و صاحب مزرعه وینونا، می‌خوانیم که مزرعه وی به دلیل «تسریع ایجاد خاک» معروف شده است و نیز درباره‌ی لایه‌های زیرین خاک سطحی، که گیاخاک موجود در آن آب و موادمعدنی را در خود نگه می‌دارد، می‌آموزیم.
در این کتاب درباره «مسیر کربن مایع» که از طریق آن نور خورشید به لایه‌های زیرین خاک می‌رسد، یاد خواهیم گرفت و درک خواهیم کرد که فتوسنتز دراصل تنها ثروت واقعی ماست؛ چراکه بدون آن خاک به قدری تخریب خواهد شد که موادخوراکی که پرورش می‌دهیم بدون مواد مغذی خواهد بود، بارش باران به‌قدر کافی نخواهد بود، خشکسالی رخ خواهد داد و بیابان‌ها گسترش خواهند یافت. در ادامه خواهیم دید که با مدیریت زمین و درنظرگرفتن گردش آب (آب، بخارآب و تراکم: کل چرخه آب و رسیدن آن از جو به زمین که نویسنده آن را “جابجایی پیوسته رطوبت بین خشکی و دریا” می‌نامد)، می‌توانیم به بیابان‌زایی پایان دهیم، سفره‌های زیرزمینی را مجدد پرآب کنیم و تعادل را به عناصر بی‌ثبات آب‌وهوا بازگردانیم. لذا گفته میشود که معکوس‌کردن تغییرات آب‌وهوایی بیش از اینکه با کاهش CO2 مرتبط باشد، با افزایش H2O در اتمسفر ارتباط دارد.
شوارتز به ما یاد می‌دهد که زمین را «حوضی بزرگ برای آب» درنظر بگیریم و جریان آب‌وهوا را قطره‌قطره زنده کنیم و از آنجایی‌که به‌زودی تقاضا برای آب 40درصد بیشتر از آنچه دردسترس است، خواهد شد، بایستی زمین را با درنظر داشتن آب مدیریت کنیم.
گاوها زمین را نجات میدهند؟ چرا که نه!
گفته میشود مراتع بیش از یک‌سوم سطح زمین را پوشانده‌اند و چنانچه جانواران گیاهخوار (herbivores) همزمان با علف‌های بومی تکامل یافته باشند، پس بایستی حیواناتی چون گاومیش، گوزن، کانگورو، بزکوهی، خوک، اسب، گوسفند و گاو را به زمین و مراتع بازگردانیم. آلن ساوری می‌گوید: «زمین به حضور حیوانات نیاز دارد». همان‌طور که از عنوان کتاب برمی‌آید، گاوها سیاره را نجات میدهند؟ بله، چراکه نه! ایده‌ای که شاید در ابتدا مضحک به‌نظر برسد، اما اگر به‌معنای واقعی کلمه به سراغ زمین برویم و ببینیم که چگونه فعالیت انسان و حیوان موجب تخریب لایه نازک خاک شده است، منطقی‌بودن این ایده را نیز درک خواهیم کرد و قدردان چرخه نامحسوس حیوان – گیاه – موادمعدنی که ما را زنده نگه داشته است، خواهیم بود. همین خاکی که اگر به دستمان بچسبد برای شستن آن عجله می‌کنیم، هسته‌ی اصلی عملکردهای بیولوژیکی است که زندگی را حفظ کرده‌اند. خاک جایی‌ست که در آن غذا تولید میشود و زباله‌ها پوسیده می‌شوند. خاک آب را جذب و نگه‌داری میکند، سموم بیولوژیکی را فیلتر میکند و به‌منظور کاهش سطح کربن دی‌اکسید، این قابلیت را دارد تا به میزان قابل‌توجهی و نسبتا با سرعت بالا، کربن را در خود ذخیره کند. در هر نقطه‌ای از زمین، کیفیت خاک تعیین‌کننده مواردی بسیار است؛ ازجمله ارزش غذایی غذا و چگونگی آب‌وهوا به هنگام خشکسالی و طوفان و اینکه آیا یک اکوسیستم مملو از حیات است یا مثل شهر ارواح؛ خالی از زندگی!
چنانچه به بررسی و مرور کتاب در حوزه تغذیه علاقمند هستید، خواندن خلاصه‌ی کتاب «نمک، چربی، اسید، گرما» نوشته‌ی ثمین نصرت، نیز خالی از لطف نیست!
در ادامه این بحث، سوالی که مطرح میشود آن است که گاوها کجای این فرآیند هستند؟ و چطور می‌توانند به بهبود و حفظ خاک کمک کنند؟ گاوها نیز، مثل همه‌ی حیوانات که به چرا می‌روند، درصورت مدیریت مناسب می‌توانند به ساخت خاک کمک کنند. اگر گله‌های بزرگ حیوانات، طبق یک برنامه‌ی مشخص، جابجا شوند، دراینصورت گیاهان یک منطقه نه‌تنها زیادی از بین نمی‌روند بلکه این عامل محرک رشد گیاه و ریشه آن است. وقتی حیوانات به اندازه کافی، خاک را زیر پا می‌گذارند، بذرهای خفته جوانه زده و نیز آب به داخل آنها نفوذ میکند. همچنین فضولات حیوانات، به حاصلخیزی خاک و نیز افزایش مواد آلی در آن (معروف به کربن) کمک میکند. در نتیجه تنوع گسترده‌ای از علف‌ها و سایر گیاهانی که ریشه عمیقی در خاک دوانده‌اند و نیز خاک غنی و هوادهی آن، فرسایش را به‌حداقل می‌رسانند. چیزی که در اینجا حائز اهمیت است چرای مدیریت‌شده و بهینه و جلوگیری از چرای بی‌رویه است.
جانواران گیاهخوار را درنظر بگیرید: این حیوانات به گونه‌ای از خاک تغذیه و آن را هوادهی می‌کنند که گویی باغبانانی طبیعی هستند. این حیوانات تمام اجزای اساسی خاک را بازسازی کرده، فعالیت بیولوژکی در خاک و نیز بهره‌وری را افزایش میدهند و لذا باید دانست که مدیریت زمان، دفعات و شدت چرا، میتواند به توقف بیابان‌زایی کمک کند. به این طریق سلامت به میلیون‌ها هکتار زمین تخریب‌شده بازمی‌گردد. باداشتن نگاهی کلی و جامع به اکوسیستم‌ها، می‌توانیم تصمیمات بهتری درمورد نحوه مدیریت زمین و حیوانات بگیریم.
در پایان این کتاب، ما حقیقتا به پیوند و ارتباط میان چرخههای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی پی می‌بریم؛ در واقع تازمانی‌که همه‌ی این بخش‌ها التیام نیافته‌اند، بهبودی حاصل نخواهد شد. همچنین در حالی‌که هر یک از مسائل جزئی را با توجه به یک کلیت واحد حل می‌کنیم، یاد می‌گیریم که چگونه نگاهی کلی به تمام اجزا داشته باشیم.
حرف آخر
جودیت شوارتز در کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند» بسیاری از رشته‌های تفکر جدیدی که از سال 1980 به بعد توسعه یافته‌اند را انتخاب کرده و با ظرافت و فصاحت بررسی کرده است. او با روحیه کاوشگری‌اش به سراغ اصل مطلب رفته و به مسائلی از این دست میپردازد: چگونه بر روند گرمشدن زمین و ازبینرفتن زیستگاه‌های طبیعی غلبه کنیم؟ چگونه محیطی سالم ایجاد کنیم که به نفع همه‌ی موجودات باشد؟ و مهم‌تر از همه چگونه زنده بمانیم؟ و اگر شما هم فکر می‌کنید که پاسخ به این سوالات را از قبل می‌دانید، باید بگوییم که در اشتباه هستید! اگر می‌خواهید با رویکردی تازه به این مسائل بنگرید، خواندن این کتاب که سرشار از ایده‌های جدید است، بسیار مفید خواهد بود.
سوالات متداول
نویسنده در کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند»، موضوع چرای بیشازحد را چگونه ترسیم میکند؟
نویسنده معتقد است که درعصر حاضر، زمین هم از چرای بیشازحد و هم از چرای ناکافی رنج میبرد؛ او در ادامه اینطور بیان میکند که علفزارها برای رشد به “مزاحمت حیوانات” نیاز دارند.
شخم زدن زمینهای کشاورزی چگونه موجب ازبینرفتن خاک سطحی میشود؟
با شخم زدن مزارع، وزش باد میتواند به آسانی خاک سطحی و موادمغذی خاک را همراه خود به کیلومترها آن طرفتر ببرد و بدین طریق خاک سطحی زمینهای کشاورزی از بین میرود.
آیا این کتاب سراسر به مسائل زیستمحیطی میپردازد؟
جودیت شوارتز در کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند» با تکیه بر پیوند میان چرخههای اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی به بررسی برخی مسائل پرداخته و سعی دارد با درنظر گرفتن ارتباط میان انسان و طبیعت راهحلهایی طبیعی ارائه دهد.
