امنیت غذایی یکی از نیازهای اساسی بشر است. دسترسی به غذای سالم و مغذی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق انسان‌ها در نظر گرفته‌ می‌شود. بااین‌حال، صدها میلیون نفر در جهان از این حق اساسی خود محروم هستند و درحال‌حاضر با بحران غذا در جهان روبه‌رو هستیم. نبود امنیت غذایی اثرات مخربی ‌می‌تواند بر سلامت افراد جامعه بگذارد؛ چه از نظر سلامت جسمی و چه سلامت روانی. امنیت غذایی زمانی فراهم است که فرد در تمام طول عمر خود به غذای کافی و سالم دسترسی داشته باشد. ثبات دسترسی به غذا یکی از ارکان امنیت غذایی است که در ادامه این مقاله از مجله فودکس به آن می‌پردازیم.

منظور از امنیت غذایی چیست؟

امنیت غذایی به معنای چیست؟ امنیت غذایی به معنای توانایی افراد برای دسترسی به غذای سالم به مقدار کافی است. در تعریف امنیت غذایی باید به این نکته توجه کرد که معیار، دسترسی به غذایی است که فرد برای داشتن یک زندگی سالم به آن نیاز دارد.

اهمیت امنیت غذایی

توسعه کشورها تا حد زیادی به امنیت غذایی وابسته است. در سال‌های اخیر مفهوم امنیت غذایی در سطح جهانی، ملی، ایالتی، خانگی و فردی موردتوجه قرار گرفته است. موضوع امنیت غذایی در بسیاری از نقاط جهان امری حیاتی شده است. بسیاری از کشورهایی که با بحران غذایی روبه‌رو هستند، تأثیر امنیت غذایی را بر اقتصاد خود دیده‌اند. رشد بخش کشاورزی، 2برابر سایر بخش‌ها در تقویت امنیت غذایی مؤثر است. با تقویت حوزه‌های مختلف می‌توان امنیت غذایی را افزایش داد و باعث پیشرفت جامعه شد.

گسترش امنیت غذایی اثرات مثبت زیر را به دنبال دارد:

• رشد اقتصادی و ایجاد شغل
• کاهش فقر
• ایجاد فرصت‌های تجاری
• افزایش امنیت و ثبات جهانی
• بهبود وضعیت بهداشت در جامعه

تفاوت امنیت غذایی و ایمنی غذایی

ایمنی غذا، دسترسی افراد به مواد غذایی بدون آلودگی است و امنیت غذایی چیست؟ دسترسی پایدار افراد به غذا است. زمانی امنیت غذایی وجود دارد که علاوه بر موجود بودن غذا، دسترسی و به‌کارگیری آن برای مردم آسان باشد. موقعیت جغرافیایی، عوامل سیاسی و اجتماعی اثرات زیادی بر امنیت غذایی دارند. ممکن است دسترسی به غذا برای فردی بسیار راحت و برای دیگری بسیار دشوار باشد. در چنین جامعه‌ای که تمام افراد به غذا دسترسی نداشته باشند، بحران امنیت غذایی به‌وجود می‌آید. اما ایمنی غذایی، استانداردها و قوانین بین‌المللی است که بر سالم‌بودن غذا نظارت دارند. در ایمنی غذایی، از اولین مرحله تولید غذا تا آخرین مرحله آن که مصرف آن است، تحت نظارت قرار می‌گیرد.

در مقاله ایمنی غذایی چیست؟ مفصل به این مقوله پرداخته‌ایم؛ حتما بخوانید.

ارکان امنیت غذایی

مفهوم امینت غذایی را می‌توان در 4 اصل بیان کرد:

1- موجود بودن

این مفهوم، به وجود غذا در یک جامعه اشاره دارد. این موضوع ارتباط نزدیکی با بازده تولید غذا دارد. زمانی که منابع لازم برای تولید غذا، مانند آب و زمین، وجود نداشته باشند، این اصل به یک بحران تبدیل خواهد شد.

2- دسترسی

موجود بودن غذا در جامعه کافی نیست، بلکه باید دسترسی به آن‌ هم وجود داشته باشد. دسترسی به این معنا است که افراد، منابع لازم برای تهیه غذای باکیفیت را در اختیار داشته باشند. این اصل تحت‌تأثیر عوامل متعدد فیزیکی، اجتماعی و سیاسی است. عواملی مانند هزینه تهیه غذا، نزدیکی به تأمین‌کنندگان و فروشندگان غذا، می‌توانند بر دسترسی اثر گذارند.

3- به‌کارگیری

همه مواد غذایی دارای ارزش یکسان نیستند. بسیار مهم است که غذا از کیفیت خوبی برخوردار باشد. غذا باید به‌اندازه کافی مغذی و سالم باشد تا بتواند انرژی موردنیاز افراد را برای انجام فعالیت‌های روزانه تأمین کند. علاوه‌براین، افراد باید دانش و مهارت لازم برای استفاده از غذا را در اختیار داشته باشند. اصل بسیار مهم، داشتن ابزارهای مناسب برای انتخاب، تهیه و نگهداری غذایی است که در دسترس است.

4- ثبات

ثبات به این معنا است که موجود بودن، دسترسی و به‌کارگیری غذا در طول زمان تغییری نکند. باید تلاش شود که هرگونه تهدیدی برای این ثبات به‌حداقل برسد. بلاهای طبیعی، تغییرات آب‌وهوایی، جنگ و عوامل اقتصادی از جمله مواردی هستند که می‌توانند ثبات غذایی را به خطر بیندازند.

امنیت غذایی چگونه ارزیابی می‌شود؟

در قسمت بالا بیان شد که امنیت غذایی دارای 4 اصل است. در ارزیابی امنیت غذایی باید همه این اصل‌ها را در نظر گرفت. روش‌های زیر برای ارزیابی امنیت غذایی به‌کار گرفته می‌شوند:

• برآورد سرانه کالری
• بررسی درآمد و هزینه خانوار
• ارزیابی رژیم غذایی افراد
• اندازه‌گیری قد، وزن و شاخص توده بدنی افراد
• تجربه افراد از امنیت غذایی

دلایل اصلی به‌خطر افتادن امنیت غذایی

برای آنکه بتوان امنیت غذایی را در جامعه جهانی گسترش داد، باید ابتدا عواملی را که بر آن اثر می‌گذارند، بررسی کرد.

1- جنگ و درگیری

جنگ و درگیری بزرگ‌ترین عامل ایجاد گرسنگی در جهان است. بیش از 60 درصد افرادی که امنیت غذایی ندارند در مناطقی زندگی می‌کنند که درگیر جنگ بوده یا هستند. جنگ سبب می‌شود که مردم خانه‌ و زندگی خود را رها کنند و اسباب داشتن یک زندگی سالم را از دست بدهند. همچنین جنگ باعث می‌شود که کشاورزان از ترس فرار از منطقه، اقدام به کشت محصول نکنند و راهبردهای بلندمدت در حوزه کشاورزی دچار چالش شود.

2- تغییرات آب‌وهوایی

پس از سال‌ها رکود، تعداد گرسنگان در جهان از سال 2015 تا 2018، 40میلیون نفر افزایش پیدا کرد. بیشترین افزایش آمار گرسنگان مربوط به کشورهای آسیب‌دیده از خشکسالی در صحرای آفریقا بود. افزایش بلاهای طبیعی و شدت‌گرفتن آن‌ها مناطق کشاورزی بسیاری را تخریب می‌کند. بلاهای طبیعی، محصولات کشاورزی را از بین می‌برد و باعث کاهش کمیت و کیفیت مواد غذایی می‌شود.

3- رشد جمعیت

بر اساس گزارش سازمان ملل، جمعیت جهان تا سال 2050 میلادی به 10میلیارد نفر خواهد رسید. با موازات افزایش جمعیت، باید تولید غذا و دسترسی به آن هم افزایش پیدا کند. در برخی از کشورها که رشد ناگهانی جمعیت را تجربه‌ کرده‌اند، منابع غذایی کمیاب شده و این موضوع امنیت غذایی را به خطر انداخته است.

کاهش امنیت غذایی با شیوع کرونا

همه‌گیری کرونا که در دو سال اخیر رخ داد، امنیت غذایی میلیون‌ها نفر را به‌خطر انداخت. کاهش درآمد، افزایش بیکاری و رشد قیمت مواد غذایی در بسیاری از کشورها، دسترسی مردم به غذا را دچار چالش کرده است. علاوه بر این، محدودیت‌های مرزی و قرنطینه‌های اعمال شده از سوی کشورها باعث ایجاد اختلال در حمل‌ونقل و تولید مواد غذایی شده است. بر اساس گزارش سازمان ملل، در سال 2020 تعداد افرادی که به سطح بحران در امنیت غذایی رسیده‌اند دو برابر شده است. شیوع کرونا در ابعاد زیاد بر امنیت غذایی تأثیر گذاشته است. ایجاد مشکلات نقدینگی برای تولیدکنندگان مواد غذایی و رشد ناگهانی قیمت اقلام اساسی سبب شد که قدرت خرید مردم کاهش پیدا کند و دسترسی به غذا دشوار شود.

چالش‌های امنیت غذایی

1- سوءتغذیه

سوءتغذیه، اولین و بدترین پیامدی است که برای کسانی که امنیت غذایی ندارند، رخ می‌دهد. آسیب‌پذیری بدن در برابر بیما‌ری‌ها، کاهش قوای جسمانی و سایر پیامدهای سوءتغذیه، سلامت افراد را به خطر می‌اندازد.

2- رشد نکردن

زمانی که کودک تغذیه مناسبی دریافت نکند، به‌خصوص از دوران جنینی تا دوسالگی، در رشد او اختلال‌های جبران‌ناپذیری ایجاد می‌شود. کودک چه از نظر ذهنی و چه از نظر جسمی رشد نخواهد کرد که این مسئله در آینده او اثرات جدی می‌گذارد. این معضل در کشورهای محروم بسیار دیده می‌شود. به‌عنوان‌مثال، بیش از یک‌سوم از کودکان لیبریا دچار عدم رشد کافی هستند. لیبریا کشوری است که بر اساس آمارهای جهانی، ششمین کشور گرسنه جهان است.

3- آسیب به‌ سلامت روان

بر اساس مطالعات پژوهشگران، افرادی که امنیت غذایی ندارند، نسبت به سایر افراد بیشتر از افسردگی و اضطراب رنج می‌برند. به خطر افتادن امنیت غذایی اثرات مخربی بر کیفیت زندگی افراد چه از نظر جسمی و چه از نظر روانی می‌گذارد.

کشورهای درگیر ناامنی غذایی

در هر کشوری، افرادی وجود دارند که امنیت غذایی ندارند. اما در برخی کشورها امنیت غذایی به چالش بسیار بزرگی تبدیل شده است.

بر اساس شاخص جهانی گرسنگی، محروم‌ترین کشور‌ها به شرح زیر هستند:

1- چاد

تغییرات آب‌وهوایی در سال‌های اخیر وضعیت امنیت غذایی در چاد را به حد بحران رسانده است. میزان سوءتغذیه، عدم رشد کودکان و مرگ‌ومیر در 3 سال گذشته، تصویری تلخ از گرسنه‌ترین کشور جهان به‌جای گذاشته است.

2- تیمور شرقی

این کشور در جنوب شرقی آسیا قرار دارد و حدود 1,5میلیون نفر جمعیت دارد. یک‌سوم از جمعیت تیمور شرقی از ناامنی غذایی رنج می‌برند. اگر معیارهای موجود بودن غذا، دسترسی و کیفیت غذا را در نظر بگیریم، بیش از نیمی از کودکان تیمور شرقی دچار سوءتغذیه هستند.

3- ماداگاسکار

افزایش نرخ سوءتغذیه در 10 سال گذشته، وضعیت امنیت غذایی ماداگاسکار را در رده «هشدار» قرار داده است. در 2 سال اخیر شیوع ویروس کرونا باعث شده که سازمان ملل هشدار وقوع گرسنگی بی‌سابقه در این کشور را اعلان کند.

4- هائیتی

در 20 سال گذشته، هائیتی گرسنه‌ترین کشور در نیمکره غربی بوده است. بی‌ثباتی سیاسی و سلسله بلاهای طبیعی باعث شده که این کشور پیشرفتی نداشته باشد.

5- موزامبیک

در دهه گذشته، موزامبیک پیشرفت‌های زیادی در زمینه امنیت غذایی داشته است، اما متأسفانه در سال 2020، موزامبیک بار دیگر در فهرست 10 کشور گرسنه جهان قرار گرفت. حدود یک‌سوم جمعیت موزامبیک دچار سوءتغذیه هستند.

6- لیبریا

وقوع جنگ داخلی در سال 2001 و ادامه آن به مدت 13 سال باعث شده که لیبریا در فهرست 10 کشور گرسنه جهان قرار گیرد. در حال حاضر 16 درصد از خانوارهای لیبریا امنیت غذایی ندارند.

7- سیرالئون

سیرالئون کشوری در غرب آفریقا با 8 میلیون نفر جمعیت است. این کشور از اوایل قرن گذشته گام‌های بزرگی برای بهبود وضعیت غذایی خود برداشته است. بااین‌حال 26 درصد از جمعیت سیرالئون با گرسنگی مزمن مواجه هستند.

8- لسوتو

70 درصد از جمعیت لسوتو غذای خود را از طریق کشاورزی تأمین می‌کنند. وقوع خشکسالی در سال‌های اخیر و ازبین‌رفتن محصولات کشاورزی، این کشور را در وضعیت بحران امنیت غذایی قرار داده است.

9- افغانستان

کشور افغانستان در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی ویران شده است. تا سال 2020، سیاست‌های که دولت افغانستان دنبال کرد منجر به بهبود وضعیت این کشور شد اما هنوز بخش زیادی از مردم افغانستان درگیر بحران غذایی هستند.

10- نیجریه

نیجریه با 225 میلیون نفر جمعیت در غرب قاره آفریقا قرار دارد. نابرابری غذایی بحرانی جدی در نیجریه است. در ایالت کبی، 66 درصد از کودکان به دلیل سوءتغذیه از رشد بازمانده‌اند.

امنیت غذایی در ایران

بر اساس گزارش سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، ایران هفتادوششمین کشور دنیا از نظر شاخص امنیت غذایی است. این شاخص بر اساس نسبت ارزش واردات مواد غذایی به کل صادرات تعیین می‌شود. بر اساس محاسبات فائو، ایران 11درصد ارزش صادرات خود را به واردات غذا اختصاص می‌دهد. طبق گزارش فائو، ایران بالاتر از 119 کشور دیگر قرار دارد و وضعیت امنیت غذایی بهتری نسبت به آن‌ها دارد.

حرف آخر

وقوع جنگ، خشکسالی و بلاهای طبیعی باعث شده که در سال‌های اخیر امنیت غذایی به یک موضوع مهم تبدیل شود. بحران غذا در جهان در این سال‌ها بسیاری از کشورهای دنیا را درگیر خود کرده است. امنیت غذایی و کشاورزی رابطه عمیقی دارند و با رشد جمعیت جهان باید کشاورزی هم رشد پیدا کند. برآورد سازمان ملل آن است که جمعیت جهان تا سال 2050 به 10میلیارد نفر برسد. اگر به‌موازات افزایش جمعیت، تولید مواد غذایی افزایش پیدا نکند، بحران غذا در جهان بیشتر شده و به تعداد گرسنگان جهان افزوده می‌شود. پیامدهای به خطر افتادن امنیت غذایی نه‌تنها بر فرد بلکه بر اقتصاد و پیشرفت کشورها هم اثر می‌گذارد.

سؤالات متداول

طرح امنیت غذایی چیست؟

طرح امنیت غذایی برای رفع موانع موجود در بخش کشاورزی، در کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. این طرح 15 بندی با هدف حذف بروکراسی اداری و ایجاد بستر مناسب برای صاحبان دانش در حوزه کشاورزی نوشته شده است.

بسته امنیت غذایی چیست؟

بسته امنیت غذایی با هدف تأمین غذایی اقشار نیازمند توزیع می‌شود. این بسته، مانند طرح‌های هدفمندی یارانه‌ها و توزیع سبد کالا در جهت فقرزدایی در کشور پیاده‌سازی شده است. گستردگی جامعه هدف، شیوه‌های حمایتی و نحوه توزیع بسته‌ها، مسائلی بوده که همواره در نگارش این طرح‌ها محل بحث بوده است.

شیوع کرونا چه تأثیری بر امنیت غذایی گذاشته است؟

از جمله پیامدهای شیوع کرونا، کاهش درآمد، افزایش بیکاری و رشد قیمت مواد غذایی در کشورها بوده است. همچنین محدودیت‌های مرزی و قرنطینه باعث شده که واردات و صادرات مواد غذایی دچار چالش شود. این عوامل دست در دست هم داد تا امنیت غذایی جهان در دوران شیوع کرونا به‌خطر بیفتد.