سرانه مصرف برنج در ایران و جهان

دانه برنج سرشار از مواد مغذی، انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی و منبع عالی کربوهیدرات‌های پیچیده است. برای همین هم همیشه و در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین غذاهای بشر بوده است. امروز برنج بزرگترین محصول غذایی جهان است و دو سوم جمعیت جهان (بیش از ۵۰ درصد) برای تامین نیازهای غذایی خود به آن وابسته هستند.

یعنی چیزی حدود ۸۰ درصد از خوراک روزانه میلیون‌ها مردم به‌نوعی از برنج درست می‌شود. برنج مخصوصا ماده غذایی غالب در رژیم غذایی مردم ۱۷ کشور در آسیا و اقیانوسیه، ۹ کشور در آمریکای شمالی و جنوبی و ۸ کشور در آفریقا است.

ایران هم یکی از کشورهایی است که برنج نقش پررنگی در سفرهای مردم آن دارد. با توجه به جایگاه برنج در فرهنگ غذایی ایران و اهمیت این ماده غذایی همیشه میزان سرانه مصرف برنج در ایران در نسبت با سرانه مصرف برنج در جهان مورد توجه بوده است.

اگر برایتان جالب است که بدانید در جدول میزان مصرف برنج چه رتبه‌ای در جهان داریم حتما این مقاله از پلتفرم صنایع غذایی فودکس را تا انتها بخوانید.

میزان تولید برنج در ایران چگونه است؟

برنج به‌دلیل تطبیق‌پذیری بالایی که دارد می‌تواند در بسیاری از مناطق جغرافیایی کاشته و برداشت شود. اصلا توانایی رشد در این طیف وسیع شرایط آب‌و‌هوایی است که برنج را به یکی از پرمصرف‌ترین غذاهای جهان تبدیل کرده است.

این گیاه می‌تواند در شرایط بیابانی عربستان سعودی، در دلتاهای تالاب جنوب شرقی آسیا در دشت‌های اروپا یا آمریکای جنوبی به‌خوبی رشد کند. در ایران هم به‌عنوان یک کشور چهار فصل با دامنه آب‌وهوایی متنوع، هر ساله تقریبا ۱۶ استان کشور زیر کشت برنج قرار می‌گیرند.

می‌توان گفت از شالیزارهای شمال تا دشت‌های جلگه‌ای خوزستان و حتی بعضی مناطق اصفهان و شیراز هم انواع مختلف برنج با کیفیت‌های بسیار متفاوت، کاشته و برداشت می‌شود. البته میزان برنج تولید شده در همه این استان‌ها یکسان نیست و بسته به ظرفیت آبی و خاکی آن‌ها متفاوت است.

بر اساس آمارهایی که در گزارش کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست منتشر شده، میزان تولید برنج در ایران در سال 1400 برابر ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تن و در سال ۱۴۰۱ برابر ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن بوده است. همچنین براساس برنامه الگوی کشت و برنامه طرح برنج  تولید برنج در سال ۱۴۰۲ حدود ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن برآورد شده است.

تقریبا ۷۷ تا 80 درصد از این میزان برنج در استان‌های شمالی (گیلان، مازندران و گلستان ) تولید شده است. استان‌های فارس، اصفهان و خوزستان هم رتبه‌های بعدی تولیدکننده‌های برنج داخلی را در اختیار دارند. سهم هرکدام از استان‌های زیر کشت در تولید این میزان برنج را هم می‌توانید در جدول زیر ببنید:

البته همان‌طور که گفته شد برنج یکی از مواد غذایی اصلی در فرهنگ غذایی ایران محسوب می‌شود و تقریبا سرانه مصرف برنج در ایران بالاست. آمارها می‌گوید ما هرسال به ۳ میلیون تا ۳ میلیون و ۱۱۰ هزار تن نیاز خواهیم داشت. برای همین هم و با توجه به جمعیت ۸۰ میلیونی کشور، تولید ۲ میلیون و ۴۵۰ هزار تنی برنج هم پاسخگوی تمام نیاز ما به این ماده غذایی نیست.

یعنی هرساله در کنار این میزان برنج تولید داخل به واردات چیزی حدود ۱ میلیون تا ۲ میلیون تن برنج خارجی هم نیاز خواهیم داشت. میزان واردات برنج بر اساس آمارهای رسمی در گزارش کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست در سال ۱۳۹۹، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به‌ترتیب ۱ میلیون و ۴۳ هزار تن، ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تن و ۱ میلیون و ۷۷۰ هزار تن اعلام شده است.

بررسی سرانه مصرف برنج در هر استان کشور

دیدیم که رتبه اول تولید برنج در ایران در اختیار استان‌های شمالی است. دراصل از مجموع کل برنج‌های تولیدی سال ۱۴۰۱، حدود ۳۲ درصد مربوط به استان مازندران، ۲۶ درصد گیلان، ۱۸ درصد خوزستان، ۱۵ درصد گلستان و ۸ درصد مربوط به سایر استان‌های کشور بوده است.

اما سرانه مصرف برنج در ایران در استان‌های مختلف چگونه است؟ آیا مردم در استان‌های شمالی و جنوبی یا مرکزی و غربی به‌یک اندازه برنج می‌خورند؟

واقعیت این است که برنج تقریبا در تمام غذاهای محلی ایران یکی از مواد غذایی اصلی است. از انواع خورشت‌ها و کباب‌ها گرفته تا دلمه و کوفته همه به‌نوعی با برنج پخته می‌شوند. دقیقا نمی‌توان گفت که آیا مردم استان‌های مختلف سرانه مصرف برنج کمتر یا بیشتری نسبت به‌همدیگر دارند. امروز احتمالا نه صرفا فرهنگ غذایی و ذائقه محلی، بلکه منابع اقتصادی سهم اصلی را در میزان مصرف برنج دارد.

به‌طور کلی میزان مصرف برنج در کشور تقریبا ۲/۳ میلیون تن تخمین زده می‌شود. یعنی سرانه مصرف برنج در ایران برای هر فرد، نزدیک به ۳۶ تا ۴۰ کیلوگرم در سال خواهد بود.

روزنامه رسالت در مردادماه ۱۴۰۲ متوسط سرانه مصرف برنج کشور را سالانه ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن اعلام کرده است. با توجه با جمعیت کشور و براساس داده‌های آماری مرکز آمار کشور هم مصرف سرانه برنج در ایران برای هر فرد ۳۵ کیلوگرم در سال است. 

می‌توانید  در جدول زیر میزان مصرف برنج کشور را به تفکیک مصارف خانگی و عمومی ببنید:

البته آمارهای رسمی در سال ۲۰۲۰ مصرف سرانه برنج در ایران را ۳۷.۴ کیلوگرم و کل تقاضای سالانه جمعیت ایران برای این محصول حدود ۳.۵۹ میلیون تن اعلام کرده بود. (OECD-FAO Agricultural Outlook, 2022). این یعنی سرانه مصرف برنج کشور تا حدودی نسبت به سال‌های گذشته کمتر شده است.

با این حال این مقدار هنوز هم از استانداردهای جهانی بالاتر است. وزارت بهداشت هم مصرف بهینه برنج در کشور را با توجه به نیاز هر فرد و براساس منابع موجود آب و خاکی کشور حدود ۷۵ گرم در روز و ۲۷.۵ کیلوگرم در سال می‌داند. 

برای همین هم مشاور معاون امور زراعت وزیر جهاد کشاورزی از «تدوین سند امنیت غذایی کشور» و  برنامه‌ریزی برای «کاهش» سرانه مصرف برنج تا ۸ سال آینده خبر داده است. براساس این طرح قرار است با یک برنامه‌ریزی دقیق سرانه مصرف برنج کشور از ۳۵ کیلوگرم به ۲۹ کیلوگرم کاهش پیدا کند.

فودکس ایران و گزارشی از سرانه مصرف مواد غذایی در ایران

مجموعه فودکس ایران علاوه بر خدماتی مثل برپایی نمایشگاه دیجیتال فودکس به‌صورت دائمی برای برندهای که در صنایع غذایی و نوشیدنی فعالیت می‌کنند، پیاده‌سازی و اجرای استراتژی‌های بازاریابی دیجیتال برای برندهای غذایی و نوشیدنی ، طراحی و اجرای تبلیغات برای برندهای غذایی و نوشیدنی در بستر دیجیتال و … یکی از مأموریت‌های اصلی خود را ارائه اطلاعات و آگاهی‌بخشی درباره تغذیه سلامت‌محور، و گزارش‌های تخصصی بازار تغذیه و رفتار مصرف‌کننده تعریف کرده است.

برهمین اساس این مجموعه تاکنون چندین پژوهشی انجام داده تا بررسی کند که آیا ایرانی‌ها درک درستی از تغذیه سالم دارند و تا چه میزان رژیم غذایی ایرانی‌ها با استاندارهای جهانی همخوانی دارد.

در  پژوهش «بشقاب من» از مشارکت‌کنندگان پرسیده شده که تا چه اندازه نحوه تغذیه خود را سالم می‌دانند و یعی شده تا براساس متغیرهای جمعیت‌شناختی، مشخص شود هر شخص چه میزان مواد غذایی مختلف را در رژیم غذایی خود مصرف می‌کند. پژوهش «بشقاب من» همچنین سبد غذایی ایرانیان را با استانداردهای ملی و بین‌المللی مقایسه کرده تا داده‌های به‌دست‌آمده توسط شرکت‌کنندگان براساس تحلیل و بررسی بیش‌تری نتیجه‌گیری شود.

یافته‌های این پژوهش هم نشان می‌دهد که ما ایرانیان سالانه چیزی حدود ۳۶ کیلوگرم برنج مصرف می‌کنیم،.این میزان اگرچه نسبتا بالاست اما در مقابل میانگین بالای مصرف برنج در جهان که در جهان معادل ۴۴ کلیوگرم است، نشان از مصرف کمتر برنج توسط ایرانیان دارد.

در پژوهش دومی فودکسی‌ها که «ایده سلامت غذایی در ذهن ایرانیان» نام دارد و در خرداد ۱۴۰۲ انجام شده هم از  ۴۸۰۰ نفر مشارکت‌کننده پرسیده شده که چه اندازه نحوه تغذیه خودشان را سالم می‌دانند و چه میزان عادت‌های غذایی درستی دارند؟ در کنار پرسش‌نامه، این پژوهش به اسناد و مقالات داخلی و بین‌المللی بسیار زیادی درباره تغذیه ایرانیان هم استتاد کرده تا بتواند با مقایسه‌ داده‌های به‌دست آمده و منابع موثق نتیجه‌گیری‌های دقیق‌تری درباره واقعیت موجود ایده سلامت غذایی ایرانی‌ها ارائه  کند.

یکی از سوالات پرسش‌نامه‌ این پرژهش از مشارکت‌‌کنندگان این بود که آیا میزان درست و استاندارد مصرف انواع گروه‌های مواد غذایی از نان و غلات گرفته تا گوشت و مرغ یا لبنیات و سبزیجات را می‌دانند یا خیر؟ نتیاج نشان داده که تقریبا بیشتر پاسخ‌دهندگان از میزان نیاز روزانه به فرآورده‌های غلات و نان و برنج بیش‌برآورد دارند.

یعنی در حالیکه متخصصان تغذیه مصارف زیر ۵۰ گرم را برای محصولاتی مانند نان و برنج و غلات توصیه می‌کنند، تنها ٪ ۱۱ از مشارکت کنندگان این میزان را به درستی می‌دانستند و در حدود یک پنجم مخاطبان هیچ اطلاعی در این باره نداشتند.

الگوی رژیم غذایی در ایران با توجه به سرانه مصرف برنج در ایران

میزان میزان سرانه مصرف برنج در ایران چه از سرانه مصرف برنج در جهان بالاتر باشد یا پایین‌تر، می‌تواند معیار خوبی برای بررسی الگوی رژیم غذایی ایرانی‌ها باشد. همان‌طور هم که بارها اشاره شد واقعیت این است که برنج سفید یکی از اصلی‌ترین منابغ تغذیه‌ای در ایران محسوب می‌شود.

می‌توان گفت در بین غلات تنها گندم و برنج هستند که نقش پررنگی در سفره ایرانی‌ها دارند و متاسفانه دیگر محصولات غذایی مبتنی بر غله و حتی برنج‌ قهوه‌ای و … هم هنوز جایی در بین ایرانی‌ها باز نکرده‌اند. 

این موضوع شاید به‌خودی‌خود مشکلی نداشته باشد. منتها در کنار محدودیت‌هایی که در زمینه کشت و پرورش برنج نه فقط در ایران بلکه در جهان وجود دارد و با توجه به نیاز بدن به انواع گروه‌های مواد غذایی مختلف، حتما باید برای اصلاح آن برنامه داشت.

پژوهش فودکسی‌ها هم یک نکته بسیار مهم را درباره الگوی رژیم غذایی ایرانی‌ها بر اساس سرانه مصرف این ماده غذایی در کشور مطرح می‌کند. آن‌طور که پژوهش‌های مجموعه فودکس ایران نشان می‌دهد الگوی مصرف غلات و برنج در ایران بیشتر به‌شکل برنج سفید و نهایتا آرد گندم است.

یعنی متاسفانه سبد غذایی خانوارهای ایرانی تقریبا خالی از غله کامل و غذاهای سبوس‌دار است! با توجه به اینکه این محصولات غذایی گزینه‌های خوبی برای یک رژیم غذایی مغذی به شمار می‌آیند، باید حتما روی پررنگ‌تر کردن آن‌ها در سفره‌های ایرانی تلاش کنیم.

مقایسه مصرف برنج ایرانی و خارجی

گفتیم که آمار مصرف برنج در ایران چیزی حدود ۳.۲ میلیون تن برنج است که از این میزان ۲.۲ میلیون تن با برنج ایرانی و ۱ میلیون تن با برنج خارجی وارداتی تامین می‌شود.

برنج‌های وارداتی هم بیشتر از کشورهای هند، پاکستان، امارات متحده عربی، تایلند، ترکیه و عراق هستند. البته برنج هندی به دلیل کیفیت بالاتر و قیمت مناسب‌تر، تقاضای بیشتری دارد و بیشترین حجم برنج وارداتی هم برنج هندی است.

میزان مصرف برنج ایرانی و خارجی در مصارف خانگی و عمومی و همچنین برای دهک‌های مختلف اقتصادی جامعه متفاوت است. معمولا شش دهک اول اقتصادی به‌دلیل قیمت مناسب‌تر، برنج وارداتی خارجی مصرف می‌کنند. از طرف دیگر بیشتنرین میزان مصرف برنج ایرانی برای مصارف خانگی است و از برنج‌های وارداتی بیشتر در آشپرخانه‌ها و ادارات و ارگان‌ها استفاده می‌شود.

مقایسه سرانه مصرف برنج در ایران و جهان

به‌طور کلی حدود ۹۵ درصد از تولید جهانی برنج در کشورهای در حال توسعه تولید و مصرف می‌شود. چین به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان، بیش از هر کشور دیگری برنج مصرف می‌کند، سرانه مصرف برنج در چین در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ حدود ۱۵۵ میلیون تن بوده است. پس از چین، هند با مصرف ۱۰۸/۵ میلیون تن برنج در مدت مشابه در رتبه دوم قرار دارد.

می‌توانید فهرست ۱۰ کشور که بیشترین مصرف سرانه برنج در سال ۲۰۲۳ را داشته‌اند در جدول زیر ببنید:

این اعداد و ارقام در مقایسه با میزان مصرف برنج در سال ۲۰۱۷ در برخی کشورها افزایش و در برخی دیگر کاهش داشته است. بر اساس مقایسه 154 کشور در سال ۲۰۱۷، چین با ۱۷۴۶۸۷ میلیون تن بالاترین میزان مصرف برنج را به خود اختصاص داده بود و هند و اندونزی در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. در انتهای جدول هم مونته‌نگرو با ۱ تن، ایسلند با ۱ تن و مالت با ۲ تن، کمترین میزان مصرف برنج را داشته‌اند.

میانگین مصرف سرانه برنج در کشورهای مختلف در عکس زیر فهرست شده است.

جمع بندی

برنج یکی از غذاهای اصلی در تمام نقاط جهان است. تقریبا تغذیه میلیون‌ها و حتی میلیاردها انسان به برج وابسته است. هرچند کشورهای مختلف با توجه به فرهنگ غذایی و … سرانه مصرف برنج یکسانی ندارند. با این‌حال نمی‌توان منکر اهمیت این ماده غذایی و نیاز به حفظ آن برای پاسخگویی به تقاضای تامین غذای جمعیت رو‌به‌افرایش زمین داشته باشیم.

البته منابع زمین و آب برای گسترش بیشتر تولید برنج جهانی به‌طور فزاینده‌ای محدود شده است. یعنی احتمالا نه فقط ایران بلکه همه کشورها باید برای تعدیل میزان سرانه مصرف برنج از یک‌طرف و ایجاد روش‌های بهینه برای کاشت برنج از طرف دیگر برنامه داشته باشند.

سوالات متداول درباره سرانه مصرف برنج در جهان و ایران

چرا سرانه مصرف برنج در ایران بالاست؟

برنج یکی از مواد غذایی اصلی در فرهنگ غذایی ایران است و در اکثر غذاهای محلی و سنتی ایرانی استفاده می‌شود. با توجه به ذائقه ایرانی‌ها و جایگاه برنج در سفره‌های خانوادگی، سرانه مصرف آن در ایران حدود ۳۵ تا ۴۰ کیلوگرم در سال تخمین زده می‌شود که این رقم از بسیاری از استانداردهای جهانی بالاتر است.

چگونه می‌توان میزان مصرف برنج را کاهش داد؟

با توجه به محدودیت منابع آب و زمین برای تولید برنج، برنامه‌هایی مانند:

• تشویق مصرف برنج‌های سبوس‌دار مانند برنج قهوه‌ای.
• معرفی غذاهای جایگزین و متنوع‌سازی رژیم غذایی.
• آگاهی‌بخشی درباره تغذیه سالم و کاهش مصرف بیش از حد برنج

چه تفاوتی بین برنج ایرانی و برنج خارجی وجود دارد؟

• کیفیت: برنج ایرانی به‌دلیل عطر و طعم طبیعی، محبوب‌تر است، اما قیمت بالاتری دارد.
• مصرف: برنج ایرانی عمدتاً برای مصارف خانگی و مهمانی‌ها استفاده می‌شود، درحالی‌که برنج خارجی (مانند برنج هندی) به‌دلیل قیمت مناسب‌تر، در رستوران‌ها، ارگان‌ها و خانوارهای کم‌درآمد مصرف بیشتری دارد.
• واردات: ایران سالانه بین ۱ تا ۲ میلیون تن برنج خارجی وارد می‌کند تا نیاز داخلی را تأمین کند. برنج‌های وارداتی اغلب از هند، پاکستان، تایلند و امارات تأمین می‌شوند.

منابع:

1. labs.plb.ucdavis.edu
2. foodreference
3. worldpopulationreview
4. fao
5. helgilibrary
6. mashhadberenj
7. irna
8. isna
9. maritimegateway