در بسیاری از نقاط جهان، خشک شدن دریاچه‌ها به دلیل ناکارآمدبودن مدیریت آب اتفاق می‌افتد و با تغییرات آبوهوایی تشدید میشود. دریاچه ارومیه در شمال‌غربی ایران، که از آن به‌عنوان “دریاچه رو به مرگ” یاد میشود، باسرعت نگران‌کننده‌ای در حال خشکشدن است. این مساله عواقب ناگواری برای کل منطقه خواهد داشت. شوری ناشی از خشک شدن دریاچه بر کشاورزی و تولید محصولات غذایی منطقه تأثیر میگذارد و این اثر در منطقه‌ای چون ارومیه که در آن تولیدات مواد غذایی عمدتأ بومی و متکی به منابع آب محلی است، بیش از پیش احساس میشود. با بررسی جزئیات این معضل بزرگ، همراه ما در مجله فودکس باشید.
نقش “دریاچه رو به مرگ” در تولیدات محصولات غذایی
گروهی از محققان با درنظرگرفتن تغییرات آب‌وهوا، کاربری و تخریب زمین، در بازه‌ی زمانی 30ساله، به بررسی تأثیر “دریاچه رو به مرگ” بر تولیدات محصولات غذایی در منطقه‌ی ارومیه پرداختند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که خشکسالی دریاچه به‌طرز قابلتوجهی تولیدات محصولات کشاورزی را در 3دهه گذشته کاهش داده است. محققان ضمن تأکید بر اثرات زیست‌محیطی و مخرب بحران خشکسالی دریاچه ارومیه بر تولیدات محصولات غذایی در این منطقه، پیشبینی کردند که تولیدات غذایی در 30سال آینده با کاهش بیشتری روبهرو میشود. پژوهشگران امیدوارند که نتایج به‌دست‌آمده، مسوولان و برنامهریزان محیط‌زیست را به فکر وادارد تا وخامت اوضاع را درک کرده و گام‌هایی در راستای حمایت از تولید محصولات کشاورزی و غذایی در این منطقه بردارند.
اهمیت دریاچه‌ها و ارتباط آن با تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی
اهمیت دریاچه‌های بزرگ به‌عنوان منابع مهم آب شیرین به‌طور گسترده‌ای پذیرفته‌شده است. دریاچه‌های بزرگ، خدمات تفریحی، اقتصادی و اکوسیستمی را به میلیون‌ها نفر در سراسر جهان ارائه میدهند. تغییرات آبوهوایی جهانی و تغییرات محیطی مرتبط با آن به‌طور قابلتوجهی بر بسیاری از دریاچه‌ها در دهه‌های اخیر تأثیر گذاشته است. بسیاری از دریاچه‌های شناخته‌شده، در حال کوچک و یا خشک شدن و برخی از آنها در حال مرگ هستند. از نمونه‌های قابل‌توجه می‌توان به دریاچه چاد، دریای گالیله و دریاچه ارومیه اشاره کرد. خشکشدن دریاچه می‌تواند منجر به مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی- اقتصادی بزرگی مانند کمبود آب، تخریب زمین و کمبود مواد غذایی شود. دریاچه‌های سراسر جهان حداقل 14دوره انقباض قابل‌توجه را به‌دلیل تغییرات آبوهوایی در 5میلیون سال گذشته تجربه کرده‌اند. حدود 7میلیون سال پیش در یک بازه‌ی زمانی 25 ساله، سطح آب دریاچه تا 250 مترمکعب کاهش یافت.
خشکشدن دریاچه‌ها همچنین می‌تواند به‌طور قابلتوجهی بر تولیدات مواد غذایی تأثیر بگذارد. باتوجه به نرخ بالقوه رشد سریع جمعیت جهانی و اثرات پیش‌بینی‌شده آن بر محیط‌زیست، سازمان ملل متحد و دولت‌های محلی به‌طور فزاینده‌ای، از “توجه به امنیت غذایی” به‌عنوان اصلی‌ترین نیاز و چالشی که باید با آن در 4دهه آینده مواجه شوند، یاد می‌کنند. طبق پیشبینیها، جمعیت جهان تا سال 2050، تقریبأ به 9.7میلیارد نفر خواهد رسید. همزمان با این رشد، تقاضای جهانی برای منابع غذایی افزایش مییابد و متاسفانه انتظار می‌رود تغییرات محیط زیستی تأثیر منفی بر ظرفیت تولید موادغذایی داشته باشد.
چه میزان با مسائل پیرامون بحران غذا در جهان آشنا هستید؟
پرداختن به تأثیر خشکشدن دریاچه‌ها بر تولیدات محصولات کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه تخریب اکوسیستم دریاچه می‌تواند پیامدهایی بر صلح، کیفیت زندگی و امنیت غذایی داشته باشد. زمانی‌که دریاچه‌های در حال مرگ منجر به شورشدن یا تشدید شوری شوند (مثل دریاچه ارومیه در ایران)، اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی این موضوع بر تولیدات کشاورزی چشمگیرتر و آشکارتر خواهد بود.
بررسی دریاچه ارومیه در ایران و حوضه آبریز آن
دریاچه‌ی ارومیه یکی از شورترین و شناخته‌شده‌ترین دریاچه‌های در حال خشکشدن (و حتی در حال مرگ) است. این دریاچه در ارتفاع 1286متری از سطح دریا و با مساحت 5000کیلومتر مربع در شمال غربی ایران قرار دارد و متأسفانه از سال 2000 در حال خشکشدن است. دریاچه ارومیه و حوضه آبریز آن در زندگی روزانه‌ی میلیون‌ها انسان و 226 گونه پرنده و جانور، نقشی حیاتی ایفا می‌کند.
حوضه دریاچه ارومیه با مساحت 51.876 کیلومتر مربع، میزبان فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی است. دشت‌های وسیع و زمینهای حاصلخیز اطراف دریاچه باعث شده است که این منطقه به یکی از حیاتی‌ترین مناطق برای تولید موادغذایی و دامپروری در ایران تبدیل شود. طبق آمار وزارت کشاورزی ایران، حوضه آبریز دریاچه ارومیه با داشتن مساحتی حدود 500هزار هکتار (360هزار زمین زراعی و 140هزار باغ)، 8.4 درصد از کل مساحت زمینهای کشاورزی ایران را به خود اختصاص داده است.
بر اساس اطلاعات مرکز ملی آمار ایران، 42 شهر و 520 روستا در حوضه آبریز دریاچه‌ی ارومیه قرار دارد و بر اساس آخرین سرشماری ایران (1395)، 7.3 میلیون نفر در این مناطق ساکن هستند که حدود 9.2 درصد از کل جمعیت ایران است.
متأسفانه از سال 2000، به دلیل تغییرات آبوهوایی و تغییرات شدید کاربری/پوشش زمین، دریاچه ارومیه حدود 65 تا 85 درصد از مساحت سطح خود را از دست داده و وسعت مناطق هموار نمکی در این منطقه بیشتر شده است.
تغییر شرایط آبوهوایی، شیوه‌های آبیاری نامناسب و فشار گسترده عوامل انسانی تنها بخشی از مواردی هستند که در فرآیند خشکشدن دریاچه نقش داشته و منجر به تغییرات شدید در اکوسیستم دریاچه و مناطق اطراف آن می‌شوند. همچنین پیشبینی میشود که مرگ دریاچه و تغییرات محیطی مرتبط با آن، منجر به طوفان‌های نمک، گردوغبار و شور شدن گسترده خاک و آب این مناطق شود. چنین مسائل مهم زیست‌محیطی برای سلامت عمومی و تولیدات محصولات غذایی و کشاورزی در دهه‌های آینده تهدیدی جدی به‌حساب می‌آیند.
از منظر زیست‌محیطی، اعتقاد بر این است که کاهش سطح آب دریاچه منجر به تشکیل گنبدهای نمکی و تشدید بیابان‌زایی میشود و شورشدن خاک و آب، حاصلخیزی زمینهای کشاورزی این منطقه را بهشدت تهدید می‌کند. با توجه به وضعیت فعلی دریاچه‌ی “در حال مرگ” ارومیه، در خصوص وقوع این فجایع نگرانی‌هایی جدی وجود دارد.
در همین راستا اگر شما نیز مشتاق آن هستید که درباره اهمیت خاک و تأثیر آن در مواجه با بحران‌های زیست‌محیطی و غذایی پیش‌رو بیشتر بدانید، خواندن مروری بر کتاب «گاوها زمین را نجات میدهند» بهشدت پیشنهاد میشود.
پیشبینی اثرات زیست‌محیطی خشکسالی دریاچه بر محصولات کشاورزی
پس از شناسایی روند تغییرات محیطی از سال 1990 تا 2020، محققان محدودیت‌ها و فرصت‌های تولید موادغذایی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را بررسی و تا حدودی شناسایی کرده‌اند. طبق داده‌های مطالعات ایشان و نقشه‌های پیشبینی شوری آب و خاک، تا سال 2050 تنها قسمت کوچکی از شمال این دریاچه باقی خواهد ماند و باقی دریاچه زیر لایه‌هایی از نمک و گردوغبار دفن خواهد شد.
نفوذ آب شور دریاچه و برداشت گسترده از سفرههای آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب‌های زیرزمینی را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. شوری آب رفته‌رفته تمام سفرههای آب‌های زیرزمینی منطقه ارومیه را احاطه می‌کند؛ فاجعه‌ای که به نوبه خود کمبود آب را تشدید می‌کند و تأمین آب شرب و آب موردنیاز فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی با چالش‌های فراوان روبهرو میشود.
نقشه‌های ارائه‌شده از پیشروی شوری خاک و داده‌های به‌دست‌آمده از مطالعات، حاکی از آن است که متأسفانه شوری خاک در مناطق شرقی و جنوبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال گسترش است. این مناطق حاصلخیزترین زمینهای کشاورزی را دربرگرفته و هرساله میلیون‌ها تن موادغذایی در این نواحی تولید میشود. اما به دلیل تأثیر شوری خاک و آب، بهره‌وری این زمینهای کشاورزی به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت.
همانطورکه پیشتر به آن اشاره شد، حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود 500هزار هکتار زمین زراعی را دربرمی‌گیرد که حدودا 370هزار هکتار از آن، زمین کشاورزی بوده و مستقیم با تولیدات غذایی درارتباط است. بر اساس شبیهسازیهای انجامشده توسط محققان، با خشکشدن دریاچه، حدود 29.100 هکتار و 20.600 هکتار به ترتیب تحت‌تأثیر شوری آبخوان و خاک قرار می‌گیرند و پیشبینیها برای سال 2050، شرایط بسیار وخیم‌تری را نشان می‌دهد؛ زمانی که حدود 260.200 هکتار (69.4درصد) از زمینهای کشاورزی بسیار پربار تحت‌تأثیر شوری آبخوان قرار گرفته و132.420 هکتار (35.4درصد) از زمینهای زراعی بسیار بهره‌ور مستقیماً تحت‌تأثیر شوری خاک قرار می‌گیرد و حاصلخیزی خود را از دست میدهند.
شوری آب و خاک تمام ماجرا نیست! علاوه براین موارد با خشکشدن دریاچه ارومیه، فرونشست زمین به میزان قابلتوجهی افزایش مییابد و این موضوع زیرساخت‌ها و زمینهای کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با توجه به میزان تولیدات کشاورزی مناطق حوضه آبریز دریاچه ارومیه، جمعیت این مناطق، و آمار و ارقام ارائه شده، واضح است که این منطقه در دهه‌های پیش‌رو با چالش‌هایی جدی مواجه خواهد بود.
حرف آخر
مرگ دریاچه ارومیه به طرزی جدی و بسیار نگران‌کننده کشاورزی و زمینهای زراعی آن منطقه را تهدید می‌کند. در این مقاله، با ذکر نتایج تحقیقات مربوطه، دانستیم که شرایط محیطی تخریب‌کننده به‌طور قابل توجهی بر تولیدات غذایی تأثیر میگذارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مدیریت نادرست منابع آب، گسترش زمینهای کشاورزی و برداشت بیشازحد آب از سفرههای زیرزمینی به خشکی دریاچه دامن زده و مشکلاتی ازجمله تخریب گسترده زمین، شوری خاک و آب را به دنبال دارد که این خود برای تولیدات محصولات کشاورزی و غذایی، تهدیدی جدی به‌حساب می‌آید.
فقدان استراتژی‌های توسعه پایدار و سوء‌مدیریت اکوسیستم در سه دهه گذشته به این مشکلات دامن زده است. بنابراین، جهت مقابله با بحران امنیت غذایی پیش‌بینی‌شده و مسائل اجتماعی و اقتصادی مرتبط با آن، ایجاد طرح‌ها و برنامه‌هایی مبتنی بر برنامه توسعه پایدار ضروری است. چنین برنامه‌هایی بایستی باتوجه به شواهد علمی، عوامل محیطی و اجتماعی-اقتصادی و با درنظرگرفتن ویژگی‌ها و مقتضیات محلی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه طراحی و اجرا شوند.
سوالات متداول
چه عواملی در خشکشدن دریاچه ارومیه دخیل بوده است؟
عواملی چون تغییرات آبوهوایی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، گسترش زمینهای کشاورزی و همچنین غفلت و برداشت بیشازحد آب از سفرههای زیرزمینی از جمله مسائلی هستند که به خشکی دریاچه ارومیه دامن زدهاند.
خشکسالی دریاچه ارومیه چگونه بر کشاورزی آن منطقه تأثیر میگذارد؟
با ازدسترفتن آب دریاچه، تلی از نمک و گرد وغبار از آن بهجا میماند که این موضوع باعث شور شدن و تشدید شوری آب و خاک مناطق حوضه آبریز دریاچه میشود. بنابراین حاصلخیزی خاک ازبینرفته و تأمین آب لازم برای کشاورزی بهشدت با مشکل روبهرو میشود. البته این تمام ماجرا نبوده و با شدتگرفتن روند خشکی دریاچه، فرونشست زمین نیز افزایش مییابد که این امر نیز بر زمینهای کشاورزی تأثیر منفی دارد.
آینده وضعیت زمینهای زراعی در مناطق حوضه آبریز دریاچه ارومیه چطور پیشبینی میشود؟
پیشبینیها نشان از ادامه وخامت اوضاع دارد و شبیهسازیهای انجامشده نشان میدهند که تا سال 2050، درصد قابلتوجهی از زمینهای زراعی این منطقه تحت تأثیر شوری آبخوان و خاک، حاصلخیزی خود را از دست خواهند داد.
